« بازیابی کنفوسیوس تاریخی از درون روایات کهن چه بسا محال جلوه کند. هرچند وی خود آثار خویش را انشا کرده است سطری هم از او در دست نداریم که به یقین کلمه به کلمه از آن او باشد. اختلاف نظر بین چین شناسان حتی در نکته های مهم بسیار است: بنابر قول فرانکه، کنفوسیوس از یی کینگ خبر نداشته؛ ول بنابر روایات، آخرین سال های عمر خویش را به مطالعه آن وقف کرده است. بنا بر قول فورکه، لائو-تسو، که او را استاد سالخورده و گران قدر کنفوسیوس می دانستند، سال ها پس از کنفوسیوس به جهان آمده است. امروز دلایل خردپسندی له و علیه این نظر وجود دارد. بااین همه از مهم ترین متن ها، چهره ی تاریخی کنفوسیوس، هرچند ابهام، بیرون می آید. این چهره، در یگانگی خود، غالبا با چهره هایی که چین از او ساخته فرق دارد...»
دو راهی بزرگ: کنفوسیوس خود را بر سر دو راهی بزرگ می بیند: ترک دنیا و گوشه نشینی یا با مردم در جهان زیستن و به جهان شکل بخشیدن. تصمیم او روشن است: «در میان پرندگان و بهایم صحرا که نمی توان آشیان گزید. اگر بخواهم از مصاحبت مردم کناره گیرم، به من بگوئید پس با چه کسی زندگانی کنم.» و رأی او این است: «کسی که تنها در فکر صفای زندگی خود باشد، در ارکان جامعه خلل می افکند.» در ایام فتنه خیز چه بسا چنین نماید که یگانه راه حل به کنج عزلت پناه جستن و رستگاری خویش را گوش داشتن است. کنفوسیوس نظر خود را دربارة دو انزواجوی از این نوع چنین بیان می کند: «آنان صفارا در دگرگونی خود یافته اند و گوشه گیری را مناسب اوضاع زمانه شناختند. اما من از این قماش نیستم. در نظر من چیزی وجود ندارد که به هر اوضاع و احوالی ممکن یا نا ممکن باشد.» تساهل او در برابر زاهدان، عزم خود وی را سست نمی کند:« هر گاه کرة زمین بنظام می بود، به من برای تغییر آن نیازی نبود. »
کنفوسیوس در این خیز که به سوی انسان و عالم انسانی پروازش می داد به پروردن اندیشه هائی پرداخت که باید به منزلة اساس آئین فکری او در آنها تأمل کرد. این اندیشه ها مربوط است به طبیعت انسان، - سپس لزوم نظامی اجتماعی، - سپس دانستن چگونگی وجود حقیقت در زبان، - سپس شکل اولیه ی اندیشه ی ما که در ریشه ها و شاخه های خود، و در اصل منشأ مطلق و پدیده ی نسبی خود حقیقت است، - و سر انجام مفهوم احد که همه چیز را فرا می گیرد و همه چیز به آن مربوط می شود. انسان و جماعات انسانی مشغله ی فکری دائمی کنفوسیوس است.
فطرت انسان: فطرت انسان ژن نامیده می شود. ژن هم صفت انسانی است و هم صفت اخلاقی. معنای نشانه ی نوشتاری این واژه «انسان و دو» است، به سخن دیگر: انسان بودن یعنی ارتباط داشتن. به پرسش مربوط به سرشت انسان، ابتدا با روشن ساختن هستی او (آن که هست و همچنین آن که باید باشد) میتوان پاسخ داد، سپس با توصیف جنبه های متکثر موجودیت او.
اول: انسان باید انسان شود. زیرا آدمی چون دیگر جانوران نیست که همان اند که هستند و زندگی آنها را غرایزشان، بی آن که اندیشه ی آگاهانه ای در کار باشد، سامان می دهد. انسان برای خود نیز مایه ی تلاش است. از این رو معنای وجود خویش را از راه زیستن با جانوران نمی تواند کشف کند. جانوران به سائقه ی نیروهائی کور فراهم می آیند، به یکدیگر می پیوندند یا از هم می گریزند. امّا آدمیان جماعات خود را بنا می کنند و ورای غرایز، الزامی واحد آنها را به یکدیگر نزدیک می سازد: الزام انسان بودن.
انسان بودن شرط هرگونه تعینی در نظام خیر است. تنها آن که در ژن است می تواند براستی مهر و کین بورزد. ژن همه چیز را دربرمی گیرد، فضیلتی از فضایل نیست بلکه روح همه ی فضایل است. ژن که جوهر انسانی است پیوسته در قرب آدمی است و برای هرکسی که بجد جویای آن باشد همواره حاضر است. از ژن در صور جزئی - پارسائی، فرزانگی، هنر فراگیری، و عدالتخواهی - که به خود می گیرد توصیف هایی شده است که ناشی از همین معنی است.
