کتاب روسیه و غرب انگاری

مساله شرق و غرب و موقعیت روسیه در این دوگانه نظری ظاهرا آن گونه که بردیایف فیلسوف شناخته شده روسی بر آن تاکید می کند، مساله ای پایان ناپذیر در تاریخ روسیه و سرچشمه تنش های فرهنگی و سیاسی و به تبع آن بی ثباتی و پیش بینی ناپذیری سیاسی این کشور چه در سطح داخلی و چه در سطح بین المللی است. قرار گرفتن روسیه در حاشیه اروپا و پیروی از مذهب ارتدوکس سبب شده است، تصورات متفاوت از غرب، از گذشته تا به حال نقشی محوری در نگاه این کشور به هویت و جایگاهش در تمدن جهانی داشته باشد. مردم و رهبران روسیه طی چند قرن گذشته دایما با این پرسش هویتی که نسبت آنها با غرب فرهنگی و سیاسی چیست، دست و پنجه نرم کرده اند و در واقع پاسخ به این پرسش – و یا به طور دقیق تر پاسخ های متفاوتی که تاکنون به این پرسش در تاریخ روسیه داده شده است- توضیح دهنده بسیاری از فراز و نشیب ها در سیاست داخلی و خارجی روسیه است.کتاب روسیه و غرب انگاری تالیف دکتر ژند شکیبی دانش آموخته مطالعات روسیه در مدرسه اقتصاد و علوم سیاسی لندن (LSE) و استاد دانشگاه ایالتی نیویورک تلاشی ارزشمند و عالمانه برای تبارشناسی دقیق گفتمان غرب انگاری در تاریخ روسیه است. این کتاب فهم تازه ای از سیاست در روسیه را ارایه می کند که بدون آن بی تردید درک بسیار از تحولات امکان پذیر نیست. به صراحت می توان مدعی شد که این کتاب که به همت موسسه مطالعات ایران و اوراسیا (ایراس) منتشر شده است، بهترین و عالمانه ترین کتاب در زمینه روابط روسیه و غرب است که تاکنون برای خواننده فارسی زبان نگاشته شده است. مفهوم غرب انگاری (Occidentalism) در این کتاب هرچند از مفهوم یا گفتمان «شرق انگاری» (Orientalism) ادوارد سعید چندان دور نیست اما الزاما مفهومی مشتق یا موازی آن هم نیست. در واقع، برخلاف گفتمان شرق انگاری ادوارد سعید که نگاه ذات گرایانه منفی غرب نسبت به شرق را متبلور می کند، در این کتاب مفهوم غرب انگاری مصادیق وسیع تری را شامل می شود. به اعتقاد نویسنده غرب انگاری روسی هم شامل نگاه ذات گرایانه مثبت یا منفی یک دولت نسبت به غرب به عنوان یک ناحیه تمدنی است و هم شامل باورهای شناختی و احساسات رهبران روسیه و سیاست های ناظر بر قدرت طلبی آنهاست. علاوه بر این، غرب انگاری در روسیه ارتباط مستقیمی با مسائل ژئوپلیتیک دارد. از دیدگاه ژند شکیبی غرب انگاری دولتی در روسیه دربرگیرنده تولید گفتمان های روایی و خیالی از هویت ملی روسی و جایگاه غرب در آنها توسط دولت های سلسله رومانوف، شوروی و پساشوروی است. این گفتمان ها در متن خود متضمن تلاش رهبران و نخبگان روسی برای پاسخگویی یا بازتولید و تقلید از قدرت اقتصادی و ژئوپلیتیک غرب هستند. امپراتوری رومانوف ها برای پاسخگویی سیاسی و ایدئولوژیکی به «چالش غرب» تلاش کرد تا تصویر ذهنی روسیه را بازنگری و جایگاه این کشور را در تمدن جهانی بازتبیین کند. از زمان پترکبیر، از یک سو باور نخبگان روسیه به تقدیر تاریخی روسیه برای دستیابی به یک امپراتوری بزرگ و از سوی دیگر، رویارویی با چالش های ژئوپلیتیک قدرت های غربی، امکان تحمیل اصلاحات شدید دولتی را آسان تر می کرد. آن گونه که در این کتاب بیان می شود، اتفاقات مهم داخلی درون قدرت های پیش روی غربی همچون فرانسه، رخدادهای بین المللی همچون جنگ کریمه، پایان جنگ سرد و گسترش ناتو و شکل گیری اتحادیه اروپا، گفتمان دولتی غرب انگاری در روسیه را تحت تاثیر خود قرار دادند. علاوه بر این، غرب انگاری متاخر حفاظت از اصالت روسی در مقابل فرهنگ ذات گرایانه غربی که البته در این دوره جنبه منفی آن مد نظر بود را تبلیغ و تشریح می کرد.به اعتقاد نویسنده، رابطه سیاسی-روشنفکری بین دولت های مختلف روسیه و مفهوم در حال تکامل و تغییر غرب را می توان به سه دوره تاریخ اندیشه ای یعنی ارتدوکس، روشنگری اروپایی و لیبرال دموکراسی و سرمایه داری که نمود آن اتحادیه اروپا و امریکاست، تقسیم کرد. این دوره های اندیشه ای نه تنها در تصور روسی از خود، شامل جایگاهش در نظم تمدن جهانی، بلکه در سیاست خارجی روسیه نیز نقش تعیین کننده ای ایفا کردند. این سه دوره تاریخ اندیشه در طول زمان تنها به قوام و نهادینه شدن تمایل روسیه به دیده شدن خود در قاب اروپا و مقایسه با آن انجامید. در مجموع، غرب انگاری آن طور که در این کتاب مورد بررسی قرار می گیرد، نقش محوری در تحلیل و مطالعه سیاست خارجی روسیه و تاثیر عناصر داخلی موثر بر آن دارد.در این کتاب غیر از فصل اول که به توضیح مفاهیم، تئوری و روش تحلیل می پردازد، در فصول بعدی نویسنده با استفاده از منابع تاریخی گوناگون تحلیلی موشکافانه از غرب انگاری رومانوفی و غرب انگاری متاخر در روسیه ارایه می کند. در فصل چهارم و پنجم نویسنده نسبت میان لنینیسم و هویت روسی و همچنین نسبت