یحیی دولت آبادی یکی از مشهورترین چهره ها در انقلاب مشروطه است. او همچنین در تاسیس مدارس جدید در ایران نقش مهمی داشت. پدر یحیی دولت آبادی از بابی های مشهور عصر و در زمره «شهدای بیان» بود و خود یحیی نیز توسط میرزا یحیی صبح ازل (جانشین باب) طی لوحی به عنوان زعیم ازلی ها پس از صبح ازل و جانشین او معرفی شد. میرزا یحیی در سال 1307 در تهران ساکن می شود. این اقامت که با مسافرت دوم سیدجمال الدین اسدآبادی به ایران همراه می شود، او را در حلقه یاران سیدجمال و از اعضای مهم حلقه تهران جنبش اتحاد اسلام قرار می دهد. دولت آبادی در «حیات یحیی» از اعضای این جنبش تحت عنوان بیداران تهران یاد می کند که البته عمدتا از فعالان بابی ضدقاجار بودند.
میرزا یحیی مثل استادش شیخ هادی نجم آبادی و همچنین ملک المتکلمین مورد توجه سیدجمال الدین اسدآبادی بود و از او نامه هایی دریافت می کرد. پایان این تکاپوها حادثه کشته شدن ناصرالدین شاه قاجار در پایان 1313 قمری است که یکی از دو مخالف بزرگ جنبش اتحاد اسلام بود. میرزا یحیی در همان سال ها کتابی به نام «مستبصر» نوشت و در آن به اثبات آیین باب پرداخت.
دولت آبادی در «حیات یحیی» که یکی از هفت منبع مهم در زمینه مطالعه انقلاب مشروطه است، سعی کرده مشاهدات خود از رخدادهای منتهی به انقلاب مشروطه را روایت کند. کتاب نثر سلیس و روانی دارد. کسانی که با جنبش باب و ادبیات فعالان ازلی آشنا باشند، مطالبی را از آن درخواهند یافت که مردم عادی آنها را نخواهند دید.
با مطالعه کتاب «حیات یحیی» متوجه می شویم که میرزا یحیی همکیشان خود یا کسانی را که با آنها قرابت داشته با واژه هایی مثل «بیداران» و «منورالفکران» یاد می کند. برای نمونه از این افراد می توان به میرزا ملکم خان ناظم الدوله، شیخ هادی نجم آبادی، میرزا عبدالخالق خان اصفهانی، گردانندگان روزنامه اختر، اعضای حوزه اتحاد اسلام تهران و سیدجمال الدین اسدآبادی و یارانش، اشاره کرد.
کتاب حیات یحیای نجی (بخش نخست)
نگاه معاصر
مقداد نبوی رضوی
