کتاب آیین شهرداری

محمد بن محمد بن احمد بن ابی‌زید معروف به ابن اخوه ملقب به ضیاءالدین از محققان قرن هفتم ه . ق است. وی محتسبی سخت‌گیر بوده و بر پایه‌ی آگاهی‌های شغلی و نیز مطالعات سرشار خویش در احکام و مقررات اسلام کتاب خود را با نام "معالم القربه" فی احکام الحسبت" به زبان عربی تالیف کرده است. او در کتاب خویش، نخست به ذکر حکم فقهی هر موضوع با استناد به آیات قرآن مجید و احادیث پرداخته است و سپس آن را با وضع موجود روزگار خود تطبیق داده است، اما فساد دستگاه حکومت و اولیای امور، از مدعیان امر به معروف و نهی از منکر گرفته تا طبقه‌ی فعال یعنی کسبه و اصناف، او را دل‌آزرده ساخته، از این رو در ضمن شکایت از اوضاع زمان، به ذکر تباهی‌های اجتماع و حتی تقلبات دکانداران پرداخته است. موضوع کتاب حاضر بیان احکام حسبت است و حسبت در اصلطاح اداری اسلامی رسیدگی به کار بازار و کوی و برزن و خرید و فروش و منع از تقلبات کسبه و اصناف و... است. این موضوع از لحاظ تشکیلات اداری جدید قسمت‌هایی از وظایف شهرداری و شهربانی و دادستانی را دربرمی‌گیرد، و به همین مناسبت است که مترجم عنوان ترجمه‌ی فارسی را "آیین شهرداری در قرن هفتم" قرار داده است، حال آن که ترجمه‌ی تحت اللفظی آن" نشانه‌های قربت درباره‌ی احکام حسبت" است. در این کتاب مولف تنها به بیان حکم فقهی بسنده نکرده است. بلکه وارد موضوعات و مصادیق شده و موارد عملی آن‌ها را نشان داده و وظیفه‌ی محتسب را در آن موارد یاد کرده است. از این رو در کتاب درباره‌ی مسائل مربوط به دانش اقتصادی یعنی کسب و کار و پیمانه و ترازو و اوزان و مقادیر و نیز خواص انواع گیاهان دارویی و سایر مواد دارویی و هم‌چنین علم اجتماع یعنی رفتار عمومی و مناسبات مردم با یک‌دیگر و حسن معاشرت و منع از تجاوز و تعدی افراد به یک‌دیگر و حتی منع از آزار رسانیدن به ستور و سرانجام درباره‌ی بهداشت عمومی سخن رانده شده است. کتاب حاضر به مناسبت یکصدمین سال تصویب قانون بلدیه مصوب 20 ریع الثانی 1325 ه . ق هنگام تشکیل حکومت مشروطه به چاپ رسیده است.