کتاب باغ بذر درختان جنگلی

در امر بازسازی و گسترش جنگل‌ها، همیشه نبود یا کمبود بذر اصلاح شده یکی از گلوگاه‌های بازدارندۀ اصلی بوده است. از طرف دیگر، هزینۀ فعالیت‌های لازم در زمینه‌های مختلف جنگلداری از تولید بذر، کاشت تا برداشت جنگل، مبین این امر است که مدیران جنگل‌ها باید پیشاپیش از کیفیت خوب بذر مورد استفاده در امر جنگلکاری مطمئن باشند. یکی از اولین گام‌هایی که در راستای بهبود شرایط نامناسب و جلوگیری از پسروی ژنتیکی درختان جنگلی برداشته می‌شود، احداث باغ بذر گونه‌های درختی جنگلی است. باغ بذر به محلی اطلاق می‌شود که بذر مورد نیاز یک یا چند گونۀ جنگلی در آن تولید می‌شود. هدف اصلی از تشکیل باغ بذر این است که در آن بذر اصلاح شدۀ گونۀ جنگلی مورد نظر به‌میزان فراوان، ارزان، مستمر و سهل‌الوصول، دور از دسترس گرده‌های ناخواسته و با کمیت و کیفیت ژنتیکی بهتر تولید شود. در احداث باغ بذر ‌ملاحظات کوتاه‌مدت، که تولید نهال‌های اصلاح شده است، و ملاحظات درازمدت که حفظ و احیای ذخایر توارثی گونه‌های گیاهی است باید مورد توجه قرار گیرند. انتخاب گونۀ مناسب، توجه ویژه به اصول اصلاحی، رعایت نکات فنی در خزانه‌داری و کاشت بذر و تولید نهال و انتقال نهال از نهالستان به عرصۀ دائمی، هرکدام از اهمیت خاصی برخوردارند. تغییراتی که به اقتضای زمان باید در مدیریت و تولید در باغ بذر صورت گیرد، گونۀ درختی که مورد مطالعه قرار می‎گیرد، تعداد کلن‌ها و ژنوتیپ‌هایی که در آن چیده می‎شوند و بسیاری از امور دیگر در باغ بذر، همیشه به بازنگری نیاز دارند. از این‌رو باغ بذرها مجموعه‌ای پویا و متحول هستند و با توجه به‌تعداد چرخه‌های اصلاحی که در آنها اجرا شده است، آنها را به باغ بذرهای نسل اول، دوم و سوم تقسیم‌بندی کرده‌اند. به‌نژادگران گونه‌های جنگلی در احداث باغ بذر یک گونۀ جنگلی، به‌دنبال کسب بیشترین پیشرفت اصلاحی در کنار حفظ تنوع ژنتیکی بالا و شرایط پانمیکتیک هستند. انعطاف‌پذیری یک جمعیت گیاهی در برابر تغییرات شرایط اقلیمی نیز از جملۀ اهداف اصلاحی است. در اصلاح نباتات جنگلی بعد از انتخاب درختان یا ژنوتیپ‌های برتر، باید ارزش ژنتیکی و اصلاحی آنها به‌نوعی سنجیده شود و به‌نژادگر برای انتخاب بهترین افراد از جمعیت مورد نظر بر اساس ارزش‌های اصلاحیشان تلاش می‌کنند. تعارض بین حداکثر‌کردن دستاوردهای ژنتیکی و از دست‌رفتن بخشی از تنوع ژنتیکی موجود در جمعیت‌های گیاهی از دغدغه‌های محققان و به‌نژادگران جنگل است. نحوۀ چینش کلن‌هایی که از نظر ژنتیکی با هم قرابتی ندارند در مجاورت یکدیگر به‌نحوی که میزان پسروی در اثر همخونی در داخل باغ بذر کمتر از توده‌های طبیعی باشد، از اهمیت بسیاری برخوردار است. تعداد والدین پدری شرکت‌کننده در تلاقی‌ها و میزان مشارکت هریک به‌تنهایی یک عامل مهم و تعیین‌کننده در باغ بذر است و نظام تولید مثلی آن جمعیت گیاهی را تعیین می‌کند. عوامل متعددی توزیع گرده را در یک جمعیت گیاهی تعیین می‌کنند. در گونه‎های دوپایه، توزیع اریب والدین مادری در بین والدین پدری در یک جمعیت گیاهی و توزیع فضایی کلن‌ها در باغ بذر، تعیین‌کننده میزان نقش والدین پدری در باروری هستند. توزیع والدین شاید به مشارکت بیش از اندازۀ برخی از ژنوتیپ‌ها در تولید نسل بعد منجر شود. چینش فضایی کلن‌ها در باغ بذر به‌صورت‌های مختلفی صورت می‌گیرد که هدف همۀ آنها اجتناب از خودگشنی و به‌تبع آن کاهش درون‌زادآوری و در نتیجه افزایش تنوع ژنتیکی است. از طرفی حریم باغ بذر که به‌دلیل جلوگیری از ورود گرده‌های ناخواسته به باغ ضروری است، هم باید مورد توجه قرار گیرد.