کتاب سیر رباعی

کتاب «سیر رباعی» نوشته‌ی دکتر سیروس شمیسا، یکی از اولین منابع پژوهشی است که درباره‌ی «رباعی» نوشته‌اند. دکتر شمیسا در فصل‌ها و بخش‌های متنوع و گوناگون به تعریف رباعی، تاریخچه و منشأ آن و شاعرانی که به سرودن رباعی مشهورند می‌پردازد. در آخر کتاب نیز ضمیمه‌ای با موضوع «فهلوی» آورده شده. فهلوی یا ترانه مشابه رباعی اشعار دوبیتی هستند که در دوره‌های مختلف ادبیات فارسی مرسوم بوده و مشهورترین شاعر این قالب باباطاهر است. کتاب «سیر رباعی»، هم‌ برای دانشجویان و هم برای علاقه‌مندان به مطالعات ادبیات فارسی مفید و جامع است.
کتاب «سیر رباعی» دارای نوزده فصل درباره‌ی رباعی است و علاوه‌‌بر این، چهار فصل نیز به فهلوی اختصاص دارد. دکتر سیروس شمیسا در فصل‌های آغازین به تعریف قالب رباعی، شکل و قافیه و اوزان رباعی و تاریخ آن می‌پردازد. پس از آن به مضامین رباعی در میان صوفیان یا دانشمندان می‌پردازد. در فصل پنجم کتاب، شاعران رباعی‌گو از قرون ابتدایی ادبیات فارسی پس از اسلام تا قرن چهاردهم هجری قمری بررسی می‌شوند. در دو فصل جداگانه به «صوفیان رباعی‌گو» و «عالمان رباعی‌گو» پرداخته می‌شود. دکتر شمیسا در فصل‌های پایانی به عروض و اشکال رباعی می‌پردازد و علاوه‌بر این، نظر متخصصان رباعی از شمس قیس رازی که می‌توان از او اولین منتقدان ادبیات فارسی نام برد تا منتقدان خارجی و ایرانی معاصر درباره‌ی رباعی را می‌آورد.
دکتر شمیسا در بخش ضمیمه‌ی کتاب سیر رباعی، «فهلوی» از چگونگی این قالب شعری و تفاوت آن با رباعی می‌گوید. پس از آن شاعران این قالب کم‌تر شناخته‌‌شده را نام می‌برد و از مضامینی که مناسب قالب فهلوی است می‌گوید و در باقی فصل‌ها نیز به اهمیت آن، عروض و... می‌پردازد.
از نظر دکتر سیروس شمیسا در کتاب «سیر رباعی»، قالب رباعی یکی از قدیمی‌ترین قالب‌های نظم فارسی است که سابقه‌ی استفاده از آن به پیش از اسلام باز می‌گردد. البته برخی نیز باور دارند که این قالب برای سرزمین ترکستان و چین است و به ایران وارد شده است و پس از آن به زبان عربی وارد شد. از دیگر نام‌های متفرقه‌ی رباعی می‌توان به این موارد اشاره کرد: مرگشعر، مرثیه و لوحه‌ی گور و غیره.
از این قالب معمولا برای مضامینی مانند پند‌و‌اندرز و گذران بودن زندگی استفاده می‌شود. قالب «فهلوی» نیز بسیار به رباعی شباهت دارد؛ اما در اکثر موارد توسط مردم عادی و کوچه و بازار سروده شده‌اند. به همین خاطر، پیرامون این نوع شعر داستان‌ها و حکایت‌های عامیانه رواج دارد.
کتاب «سیر رباعی» برای اولین‌بار در سال ۱۳۶۲ منتشر شده است و در چاپ‌های بعدی دکتر سیروس شمیسا بخش‌هایی را به آن اضافه یا اصلاح کردند.