کتاب کتیبه‌های دوران اسلامی

"کتاب کتیبه‌های اسلامی" نوشته‌ی شیلا اس. بلر، اثری ماندگار در حوزه‌ی هنر اسلامی است. این پژوهش نه‌تنها جایگاهی محوری در کتیبه‌شناسی دارد، بلکه به‌واسطه‌ی روش‌شناسی منسجم، نثر روشن، و اتکا به نمونه‌های بصری متعدد، مخاطبان دانشگاهی و عمومی را به یک اندازه درگیر می‌کند. بلر که از برجسته‌ترین مورخان هنر اسلامی است، در این اثر نه‌فقط به معرفی کتیبه‌ها بلکه به تفسیر و بازخوانی آن‌ها به‌مثابه متونی فرهنگی، دینی، و حتی سیاسی می‌پردازد؛ متونی که در معماری، اشیای تزیینی، و فضاهای مقدس، معنا را در قالب تصویر و کلام می‌سازند.
این کتاب در چهار بخش طراحی شده که به‌طور تدریجی خواننده را از مبانی مفهومی و فنی به سوی تحلیل‌های پیشرفته می‌برد: از چرایی و چگونگی خواندن کتیبه‌ها، تا بررسی نمونه‌های معماری همچون قبه‌الصخره، مقابر تیموری یا مساجد عثمانی، و در ادامه تحلیل کتیبه‌های روی فلز، چوب، سرامیک، شیشه و حتی مهرها. بلر با وضوحی مثال‌زدنی نشان می‌دهد که چگونه این نوشته‌ها - چه درون یک محراب فیروزه‌ای و چه بر دیواره‌ی یک شمعدان نقره‌ای - حاوی اطلاعاتی درباره‌ی هویت بانی، نقش هنرمند، مناسک دینی، و حتی نزاع‌های سیاسی دوران خود هستند. نویسنده در پی آن نیست که کتیبه‌ها را صرفا به‌مثابه تزئینات زیبا یا اسناد تاریخی بنگرد. او بر ماهیت متنی این آثار تأکید می‌کند؛ اینکه چگونه نوشته‌ها، همانند خطبه یا شعر، حامل ایدئولوژی، قدرت، دعا یا تمایل به جاودانگی هستند. او نمونه‌هایی از پیچش‌های بلاغی یا کاربردهای رمزگذاری‌شده‌ی اعداد ابجد در تاریخ‌نگاری را بررسی می‌کند تا نشان دهد که خط در هنر اسلامی نه‌تنها برای خوانده شدن، بلکه برای دیدن و اندیشیدن است. یکی از دستاوردهای مهم کتاب، پیوندی است که میان رسانه‌ی فیزیکی و معنا برقرار می‌کند. مثلا چگونه سنگ، سرامیک، یا شیشه هرکدام محدوده‌هایی برای حکاکی، نقش و خوانایی تعریف می‌کنند و این ویژگی‌ها در سبک و فرم محتوا نیز بازتاب می‌یابند. در تحلیل مهرها و ظروف فلزی، بلر به مسئله‌ی امضا و نسبت دادن آثار نیز می‌پردازد و نشان می‌دهد که واژگانی چون «الموصلی» همیشه نشانه‌ی محل ساخت نیست، بلکه می‌تواند به سبک، شاگردی یا سنتی هنری اشاره کند که در طول زمان مهاجرت کرده است. این کتاب، برخلاف بسیاری از فهرست‌نگاری‌های خشک و توصیفی، نثری سرزنده و روایی دارد. در هر فصل، روایت تاریخی، تحلیل بصری و روش عملی به گونه‌ای درهم تنیده شده‌اند که هم پژوهشگران را جذب می‌کنند و هم موزه‌داران، باستان‌شناسان یا حتی علاقه‌مندان غیرمتخصص را. شاید به همین دلیل باشد که بلر در سال ۱۹۹۹ جایزه‌ی المبارک را از انجمن بریتانیا-کویت دریافت کرد؛ زیرا کتابش توانست پلی باشد میان پژوهش آکادمیک و دریافت عمومی از هنر اسلامی.
"کتیبه‌های اسلامی" نه‌تنها اثری مرجع در مطالعات هنر اسلامی است، بلکه نمونه‌ای عالی از این است که چگونه متن، تصویر و فضا می‌توانند روایتی از تاریخ و هویت دینی و سیاسی بسازند. این کتاب، ابزارها و درک لازم را به خواننده می‌دهد تا بتواند از ورای یک نقش یا جمله‌، منطق زیبایی‌شناسی و زمینه‌ی فرهنگی آن را بخواند. چه هدف‌تان تاریخ‌نگاری، تحلیل سبک‌شناسانه یا بازخوانی نقش خط در فضای عمومی باشد، این اثر شیلا بلر، شما را به دیدن و شنیدن کتیبه‌ها، نه به عنوان سنگ‌نوشته‌هایی ساکت، بلکه به عنوان صداهایی زنده در معماری و اشیا، دعوت می‌کند.