کتاب شهاب دین

کتاب پیش رو که به قلم یکی از برجسته‌ترین خاورمیانه‌شناسان نوشته شده بی‌شک از جمله آثار ارزشمندی است که به‌خوبی می‌تواند بخش مهمی از خلأ مزبور را پر کند. استفان لاکروا که استاد علوم سیاسی و پژوهشگر مسائل خاورمیانه است می‌کوشد از رهگذر بررسی جریانی موسوم به بیداری اسلامی یا «صحوه» تحولات عربستان را مطالعه کند و درک روشن‌تری از نسبت دین و سیاست و ریشه‌های اسلام‌گرایی در این کشور به دست دهد. به باور نویسنده، شرایط شکل‌گیری اسلام‌گرایی در عربستان سعودی با دیگر کشورهای خاورمیانه تفاوت‌های زیادی دارد و علت آن هم به ماهیت رژیمی برمی‌گردد که، برخلاف سایر کشورهای عرب خاورمیانه، خود داعیه مذهبی بودن دارد. همین امر سبب شده اسلام در عربستان سعودی بستری برای طرح مسائل و منازعات اجتماعی باشد. از این‌رو، لاکروا مدعی است این کتاب بیش از آنکه مطالعه صرف سیاست در عربستان باشد، چشم‌اندازهای بدیعی پیرامون تاریخ اجتماعی معاصر این کشور عرضه می‌کند. از این منظر است که پدیده صحوه به نقطه مرکزی تحلیل کتاب تبدیل می‌شود زیرا مهم‌ترین و اثرگذارترین اتفاقی است که در بافتار اسلام‌گرایی این کشور رخ داد و ایده‌هایی را در متن جامعه عربستان پراکند که تحولاتی مهم را در سال‌های آتی رقم زدند. نکته جالبی که در کتاب بدان پرداخته می‌شود این موضوع است که نویسنده وهابیت را، برخلاف تصور رایج، پدیده‌ای راکد و ایستا نمی‌داند بلکه اتفاقا معتقد است فقر نظری اندیشه عبدالوهاب به تکثیر و ازدیاد تفاسیر مختلف انجامیده و آن را به سنتی پویا و متحول بدل کرده است. به باور نویسنده، رویکردهای تحلیلی به‌کاررفته در تحلیل اسلام‌گرایی عربستان تاکنون از آنجا که عمدتا ریشه اسلام‌گرایی را تنها در عوامل بیرونی جستجو می‌کنند و پیچیدگی جامعه عربستان را از نظر دور می‌دارند کمک چندانی به شناخت این پدیده نکرده است. از این‌رو، لاکروا با کاربست نظریه «میدان» پی‌یر بوردیو و مطالعه سرمایه‌های اجتماعی و نمادین موجود در بازیگران میدان‌ها یا حوزه‌های مختلفی چون سیاسی، مذهبی و روشنفکری درکی روشن‌تر از پدیده مورد نظر را ارائه می‌کند. کتاب، پس از بررسی نحوه پیدایش حکومت سعودی و تعاملات موجود در حوزه سیاسی، به مطالعه حوزه مذهبی، فعل و انفعالات تاریخی درون این حوزه و رابطه آن با حوزه قدرت می‌پردازد. به‌زعم کتاب، حوزه قدرت در عربستان به‌طور سنتی از مجموعه حوزه‌های به‌ظاهر مستقل تشکیل شده که این نتیجه فرایندهای پیچیده تاریخی است. چیزی که نویسنده نطفه شکل‌گیری میدان یا حوزه قدرت در عربستان می‌داند پیمانی است که در سال ۱۷۴۴ میلادی میان محمد بن سعود و شیخ محمد بن عبدالوهاب منعقد شد و به موجب آن محمد بن سعود متعهد گردید تفسیر عبدالوهاب را به‌عنوان قرائت مذهبی رسمی و برتر در جامعه پیاده کند و از آن سو عبدالوهاب نیز به حکمرانی او مشروعیت مذهبی ببخشد.