کتاب سفرنامه رضا قلی میرزا نایب الایاله

رضاقلى ميرزا نايب الاياله، نوه فتحعلى شاه قاجار. پدرش حسين على ميرزا فرمانفرما، پنجمين پسر فتحعلى شاه، و مادرش دختر محمدتقى خان افشار، بيگلربيگى اروميه، بود . پدر رضاقلى ميرزا به وى، كه نخستين فرزندش بود، لقب نايب الاياله داد . بامداد (ج ۵، ص۱۰۰) تولد رضاقلى ميرزا را در ۱۲۲۰، در شيراز ذكر كرده است. او با علوم متداول آن دوره آشنا بود، به خصوص كه در سالهاى نوجوانى و جوانى اش، رضاقلى خان هدايت پيشخدمت خاصه و مصاحب وى بود. پس از مرگ محمدشاه و جلوس ناصرالدين شاه (۱۲۶۴)، رضاقلى ميرزا، پسر دومش، نوذرميرزا، را در ۱۲۶۵ به ايران فرستاد و او تمام املاك شخصى پدرش را در فارس «استرداد و تصاحب» كرد . رضاقلى ميرزا همچنان تا ۱۲۷۹ در عتبات ماند. در اين سال، ناصرالدين شاه از وى دعوت كرد به وطن برگردد و او به قصد زيارت بارگاه حضرت رضا و با موافقت انگليسيها، به اتفاق برادرش تيمورميرزا، عازم ايران شد، اما در راه، در قلعه حاجى كريم، نزديك كرمانشاه درگذشت و در نجف به خاك سپرده شد . ظاهرآ رضاقلى ميرزا در شيراز مسجد باقرآباد را بنا كرده و به منظور دورى از خودنمايى، نام مباشر و متصدى ساختمان را به مسجد داده بود . او سفرنامه اى نوشته است كه از آن دو روايت موجود است. كتاب مفصّل تر، رموزالسياحه نام دارد كه نسخه هايى از آن موجود است و ديگرى، خلاصه اى است از كتاب نخست و معمولا به نام سفرنامه رضاقلى ميرزا شناخته شده است، ولى در بعضى از فهرستها به نام ذكر وقايع وفات خاقان نيز از آن ياد شده است . سفرنامه رضاقلى ميرزا علاوه بر شرح سفر، شامل سرگذشت مؤلف و برادرانش قبل از تبعيد، اقدامات فرمانفرما برضد فتحعلى شاه و محمدشاه نيز مى شود . اين سفرنامه يكى از قديم ترين سفرنامه هاى ايرانى در معرفى انگلستان است و نخستين بار، در ۱۳۴۶ش در تهران منتشر شده است. رضاقلى ميرزا را بيشتر معاصرانش داراى حسن خلق، رفتار عاقلانه و باوقار و كمال معرفى كرده و او را در عقل و رفتار عادلانه برتر از ساير برادرانش دانسته اند