کتاب ساعدی و نمایش نامه نویسی متعهد در ایران

جریان نمایشنامه نویسی متعهد در ایران با تأثیرپذیری از این سه نحله ی فکری و فلسفی به وجود آمد. آغازگران دو نمایشنامه نویسی بودند که در طول دهه های بعد به مهم ترین نمایشنامه نویسان ایران بدل شدند؛ غلامحسین ساعدی (1314-1364) و اکبر رادی. آن دو نخستین آثارشان را در نیمه ی دوم دهه ی 30 نوشتند و به این ترتیب پس 100 سال که از نگارش نخستین آثار فتحلی آخوندزاده می گذشت موفق شدند با وجود نقاط ضعف تکنیکی که در این آثار موجود بود نمایشنامه های قابل قبولی با اصول و تکنیک درام غربی بیافرینند که در آنها نویسندگان، آینه ی خود را به طرف اجتماع گرفته اند و شرایط سیاسی و اجتماعی را در آثارشان منعکس می کنند. آن دو با درک عمیق از شرایط موجود، شکاف های جامعه ی ایرانی را در آن برهه ی حساس از تاریخ یافتند و کوشیدند تا لایه های عمیقی که از شرایط موجود و از پس تحلیل های خود می یابند در آثارشان بازتاب دهند. نمایش نامه ی کار با فک ها در سنگر ، کلاته گل از ساعدی و روزنهی آبی از رادی نخستین آثاری هستند که اساس جریان نمایشنامه نویسی متعهد در ایران را بنا نهادند و ضمنا فصل ممیزی شدند بر جریان نمایشنامه نویسی در ایران از این جهت که نویسندگان این آثار ضمن برخورداری از دانش و تکنیک نسبی نمایش نامه نویسی غربی به بازتاب، تحلیل و نقد جامعه ی خود پرداختند. تا پیش از این این نوع نگرش در نمایشنامه نویسی فارسی بی سابقه بود. نگرشی که ما آن را نمایش نامه نویسی متعهد می نامیم. اگر از اوایل قرن گذشته که فتحعلی آخوندزاده دست به نگارش نمایشنامه زد تا آثاری را که در دهه ی 30 نوشته شد مورد بررسی قرار دهیم رگه هایی از «تعهد، می یابیم؛ آثار آخوندزاده، میرزا آقا تبریزی و مویدالممالک فکری ارشاد حاکی از نوعی نگاه متعهدانه به نمایش نامه نویسی است. اما نکته مهم در این میان آن است که جریان نمایشنامه نویسی مد نظر ما، چه به صورت مستقیم و چه به صورت غیرمستقیم به مبارزه با حکومت بر آمده از کودتای 28 مرداد برخاست و گسست ها، شکاف ها و آرزوهای بربادرفته ی جامعه ی ایران را به تصویر کشید. به علاوه در این آثار تراژدی به عنوان روح شکست جامعه ی ایران پس از کودتا، ژانر غالب نمایشنامه نویسی ایران شد و کمدی را که از عصر قاجار تا دهه ی سی یکه تازی می کرد به کنار نهاد. این تغییر نگاه، رویکردهای رومانتیک و سانتی مانتال را به حاشیه راند و شریان پرخونی شد برای رشد و گسترش نمایشنامه نویسی متعهد در ایران. در واقع ساعدی و رادی توانستند در نمایشنامه نویسی فارسی جریانی را به وجود بیاورند که که از حداقل یک دهه قبل در شعر و ادبیات داستانی ایران با افرادی چون نیما یوشیج، صادق هدایت ، بزرگ علوی ، مهدی اخوان ثالث، احمد شاملو و برخی اشخاص دیگر شکل گرفته بود. جریان نمایشنامه نویسی متعهد در دهه های چهل و پنجاه با ابراهیم مکی، بهرام بیضایی، محسن یلغانی، محمود طیاری ، خسرو حکیم رابط، فرامرز طالبی و دیگران ادامه یافت.