ایده ی «سفر در زمان» احتمالا قدمتی به اندازه ی احساس پشیمانی دارد، اما تمایل به عقب رفتن در زمان به عنوان مفهومی امکان پذیر در دنیای واقعی، با مفهوم نظری آن متفاوت است. اما این ایده از کجا سر بر آورد؟ و داستان های مربوط به سفر در زمان به طور کلی چگونه شکل گرفتند؟ سفر در زمان به عنوان ابزاری برای روایت داستان ها، پدیده ای نسبتا جدید است و این مفهوم به عنوان یک ژانر مشخص در ادبیات، فقط کمی بیش از یک قرن قدمت دارد.
در همین ابتدا باید به نکته ای مهم اشاره کنیم: نمونه هایی از سفر در زمان (به گونه های مختلف)، در بسیاری از متون کهن به چشم می خورد؛ در این آثار، برخی شخصیت ها زمان را به گونه ای متفاوت در قلمروها و ابعادی متفاوت تجربه می کنند و به همین خاطر می توانند گذشته یا آینده ی جهان ما را ببینند. در یکی از حماسه های باستانی هندوستان به نام «رامایانا»، شخصیتی وجود دارد که مانند برخی ابَرقهرمان های کتاب های مصور، خارج از زمان زندگی می کند و شاهد تغییر هزاره است. او می بیند که اتفاقاتی یکسان، بارها و بارها اما هر بار با نتیجه ای متفاوت رقم می خورند.
البته این دقیقا منظور ما از «سفر در زمان» نیست، اما بسیاری از داستان های کهن، شخصیت هایی را نشان می دهند که به واسطه ی نیروهایی ماورایی، در زمان به عقب می روند یا در آینده از خواب بیدار می شوند. در متون کهن بودیستی متوجه می شویم که شخصیتی به نام «دواس»، صد سالِ انسان ها را تنها در یک روز تجربه می کند (ایده ای که در کتاب مقدس نیز وجود دارد). در یکی از افسانه های ژاپن به نام «اوراشیما تارو»، مردی به قصر «خدای اژدها» می رود و وقتی از آنجا برمی گردد، متوجه می شود که 300 سال گذشته است. اما ما قصد داریم در این مطلب درباره ی چیزی متفاوت از این نمونه های رواییِ کهن صحبت کنیم، اگرچه شباهت های انکارناپذیری میان این دسته از روایت ها و داستان های مدرن مربوط به سفر در زمان وجود دارد.
عنصر مهمی که این دو دسته را از یکدیگر متمایز می کند، خود مفهوم زمان است. بسیاری از مردمان کهن اعتقاد داشتند که زمان، حرکتی دایره وار دارد و یا این که به واسطه ی مداخله ی نیروهای ماورایی، قابل تغییر است. پس از کتاب «خاستگاه گونه ها» اثر «چارلز داروین» و پذیرش سریع تئوری تکامل (یا انتخاب طبیعی)، تصورات رایج درباره ی زمان تغییر کرد. ژانر مدرن سفر در زمان به طور کلی با استفاده از ایده های داروینی به عنوان هسته ی مرکزی خود، پا به عرصه ی وجود گذاشت. تکامل در نظر اکثریت، به مفومی اجتناب ناپذیر و پیشرفتی خطی تبدیل شد و به همین خاطر، گونه ای از ادبیات به دنیا آمد که «داستان رمانتیک آرمان شهری» نام گرفت.
یکی از همین آثار، رمانی از «ادوارد بلامی» در سال 1888 به نام «نگاه به عقب» بود که با فروشی بیش از یک میلیون نسخه ای، پس از کتاب «کلبه عمو تام» و کتاب «بن هور»، به سومین اثر پرفروش عصر خود تبدیل شد. اما چرا این کتاب چندان شناخته شده نیست؟ احتمالا به این خاطر که کتاب به شخصیتی می پردازد که به خواب می رود و 113 سال بعد (در سال 2000) در یک آرمان شهر سوسیالیتی از خواب بیدار می شود. این رمان، تأثیر بسزایی بر جنبش های سوسیالیستی پرتعداد زمانه ی خود گذاشت و «باشگاه های بلامی» را در سراسر آمریکا به وجود آورد که ایده ی ملی کردن دارایی های شخصی را ترویج می کردند. به دلایل سیاسی مشخص، آمریکایی های کمی هستند که از محبوبیت نسبی سوسیالیسم در آمریکا در اواخر قرن نوزدهم آگاه باشند.
اما ایده های ادوارد بلامی در این ژانر ریشه دوانده و در آثار بعدی به شکل های مختلف تکرار شده است. در رمان های مدرن مربوط به سفر در زمان، آرمان شهرها دیگر در جزیره ای گمشده یا جهانی متفاوت نبودند، بلکه در آینده روایت می شدند. این جمله بیش از هر اثر دیگر، در مورد کتاب شناخته شده ی «اچ جی ولز» در سال 1895 یعنی کتاب «ماشین زمان» صدق می کند که از داستان «سفرهای گالیور» اثر «جاناتان سوییفت» الهام می گیرد اما دنیای خود را نه در سرزمینی دورافتاده بلکه در آینده ای بسیار دور (سال 802701) روایت می کند. شخصیت های داستان ولز، تفاوت چندانی با انسان های گذشته و کنونی ندارند—آن ها از نظر فناوری و جسمی تکامل یافته اند اما همچنان با مسائلی همچون استثمار و خشونت مواجه هستند.
همین مقوله، منشأ اصلی اختراع بزرگ من است. اما شما اشتباه می کنید که می گویید ما نمی توانیم در زمان حرکت کنیم. مثلا، اگر من رویدادی را آشکارا به یاد بیاورم، به زمان رخداد آن باز می گردم: به قول معروف، فراموشکار می شوم. لحظه ای به عقب باز می گردم. البته برای توقف طولانی در گذشته، وسیله ای در اختیار نداریم، حتی به اندازه ی توقف زمانیِ یک آدم وحشی یا یک حیوان در پرش یا جهشی دو متری. اما از این نظر، یک انسان متمدن بر یک انسان وحشی برتری دارد. او، به رغم نیروی جاذبه می تواند سوار بالن شود و به آسمان برود، پس چرا نباید امیدوار باشد که سرانجام می تواند حرکتش را در امتداد بُعد زمان کم یا زیاد کند، یا حتی بازگردد و در مسیر دیگری به حرکت ادامه دهد؟—از کتاب «ماشین زمان»
در حالی که «سفرهای گالیور» را می توان پرداختی به عقاید ضد انسان دوستانه ی مربوط به برتری یک فرهنگ خاص نسبت به فرهنگ های دیگر در نظر گرفت، رمان «اچ جی ولز» این ایده را که تکامل انسان به معنای بهبودی در وضعیت زندگی اوست، به هجو می کشد. این کتاب الگویی را در آثار علمی تخیلی برای انتقاد از شکل گیری افراطی تفاوت ها میان طبقه های اجتماعی مختلف به وجود آورد. هم در «نگاه به عقب» و هم «ماشین زمان»، سفر در زمان—چه از طریق فناوری و چه خوابیدن—تمثیلی از داستان های آرمان شهری یا پادآرمان‌شهری را به ذهن متبادر می کند.
ژانر سفر در زمان پس از ظهور «آلبرت انیشتین»، وارد بُعد جدیدی شد: علم «نسبیت» جای تکامل داروینی را به عنوان موضوع مرکزی گرفت و پارادوکس ها و قوانین حاکم بر این پدیده، به دغدغه ی اصلی نویسندگان تبدیل شد. این تغییر، یکی دیگر از ویژگی های مهم ژانر مدرن سفر در زمان را نشان می دهد: پرداخت همه جانبه به مفهوم «علت و معلول» و به دنبال آن، پرداختن به ماهیت و امکان وقوع خود داستان.
برترین نمونه ها
داستان های سفر در زمان، به شکل ها و گونه های مختلفی نوشته شده اند. در این بخش از مقاله، بهترین آثار مربوط به این مفهوم را در تاریخ ادبیات با هم مرور می کنیم؛ آثاری که از گزند زمان در امان مانده اند.
پیشگام ناشناخته - کتاب El Anacronópete اثر «انریکه گاسپار»
نویسنده ی اسپانیایی، گاسپار، این کتاب را در سال 1887، هشت سال قبل از کتاب «ماشین زمان»، نوشت و نام خود را به عنوان اولین مخترع ادبی ماشین زمان مطرح کرد. در حالی که چاپ رمان ولز هیچگاه متوقف نشده، اثر گاسپال برای بیش از یک قرن به حاشیه رانده شده بود تا این که در سال 1999، یک باشگاه داستان های علمی تخیلی در اسپانیا دوباره نام آن را احیا کرد. شخصیت اصلی، «دون سیندولفو گارسیا» نام دارد که یک ماشین زمان اختراع می کند تا به گذشته برود و با معشوقه اش ازدواج کند. او به دوره های تاریخی مختلفی می رود و حتی به لحظه های آغازین پیدایش نیز می رسد. ماشین زمان گاسپار، همانند «تاردیس» در مجموعه ی «Dr Who»، در درون بزرگتر از بیرون است و یک آشپزخانه و مکانی برای رصد پیرامون دارد. کتاب El Anacronópete در سال 2012 با عنوان «کشتی زمان» به زبان انگلیسی منتشر شد.
پرفروش - کتاب «ماشین زمان» اثر «اچ جی ولز»
با این که ولز، مبدع داستان های ماشین زمان نیست، اما بدون تردید نویسنده ای است که این مفهوم را در تخیل فرهنگ عامه به محبوبیت رساند. برخلاف مسافرینِ «انریکه گاسپار» که در زمان به عقب می رفتند، مسافر زمانِ تنهای ولز به سال 802701 در آینده می رود. طرح داستانی این اثر کلاسیک از ولز، به شکل انکارناپذیری عجیب است. شخصیت مسافر زمان با دو نژاد رقیب مواجه می شود که از انسان ها تکامل یافته اند: نژاد «ایلوی ها» و نژاد «مورلاک ها». اما پس از مدتی، اتفاقی می افتد که بعدها به یکی از مشخصه های کلاسیک این ژانر تبدیل شد: او ماشین زمان خود را گم می کند. کتاب جاودان و پرطرفدار ولز تاکنون بارها مورد اقتباس قرار گرفته است، از جمله دو فیلم سینمایی در سال های 1960 و 2002.
طنزآمیز - کتاب «یک یانکی اهل کنتیکت در دربار شاه آرتور» اثر «مارک تواین»
این رمان از تواین، یکی از اولین نمونه ها در «داستان ماشین زمان» است و در آن، سفر در زمان بدون استفاده از ماشین زمان اتفاق می افتد. قهرمان داستان، «هنک مورگان» که اهل ایالت کنتیکت در آمریکا است، به خاطر ضربه ای به سرش از هوش می رود و در سال 528 به هوش می آید، اما بلافاصله او را دستگیر می کنند و به دژ افسانه ای شاه آرتور یعنی «کملوت» می برند. هنک برای نجات خود از اعدام، خودش را به عنوان یک جادوگر جا می زند و با استفاده از فناوری های مربوط به آینده، دربار شاه آرتور را زیر و رو می کند.
درباره «اثر پروانه ای» - کتاب «آوای تندر» اثر «ری بردبری»
این داستان کوتاه علمی تخیلی که یکی از پرطرفدارترین ها در ژانر خود به حساب می آید، اولین اثری بود که فرهنگ عامه را با مفهوم «اثر پروانه ای» آشنا کرد (اگرچه این داستان از مفهوم علمی آن قدمت بیشتری دارد). «اثر پروانه ای» بیان می کند که تغییری کوچک در یک سیستم می تواند باعث تغییراتی شدید در آینده شود. داستان در روز قبل از برگزاری انتخابات ریاست جمهوری آمریکا آغاز می شود و گروهی از تاجرین ثروتمند به یک سفر در زمان تفریحی به گذشته می روند تا دایناسور شکار کنند! علیرغم تلاش همه جانبه ی برگزارکنندگان سفر برای به حداقل رساندن تأثیر شکار این گروه بر گذشته، یکی از اعضا از قوانین سرپیچی می کند و آشوب آغاز می شود.
درباره فیزیک کوانتوم - کتاب «پایان ابدیت» اثر «آیزاک آسیموف»
با وجود این که «پایان ابدیت» چندان شناخته شده نیست، بسیاری از طرفداران دو آتشه ی «پدرخوانده ی داستان های علمی تخیلی»، این رمان را بهترین اثر او در نظر می گیرند. شکل گیری طرح داستانی پیچیده ی این رمان، غرق در اسطوره شناسی مختص به خودش است: ظاهرا آسیموف به هنگام خواندن یکی از نسخه های مجله ی «تایم» که مربوط به سال 1932 بود، به یک تصویرسازی برخورد که شبیه ابر قارچی‌شکل انفجارهای اتمی بود. او به این فکر کرد که چه اتفاقاتی باید می افتاد تا واقعا تصویری از یک انفجار اتمی در مجله ای مربوط به سال 1932 چاپ می شد. به این شکل، طرح داستانی «پایان ابدیت» شکل گرفت که به مفاهیمی همچون فیزیک کوانتوم و جهان های موازی بی نهایت می پردازد. این اثر داستان «ابدی ها» را روایت می کند: گروهی که خارج از زمان زندگی می کنند اما در حال تلاش برای دستکاری آن هستند تا «بهترین» نسخه ی ممکن از تاریخ را بسازند.
درباره فرازمینی ها - کتاب «سلاخ خانه شماره پنج» اثر «کورت ونه گات»
این اثر به شکل نزدیکی با تجارب «کورت ونه گات» در جنگ جهانی دوم در ارتباط است. شخصیت اصلی داستان، «بیلی پیلگریم» که به اسارت گرفته شده، به هنگام بمباران شهر درسدن در آلمان، در سلاخ خانه ای زیرزمینی پناه گرفته است. او پس از بیرون آمدن از پناهگاه و دیدن صحنه هایی تکان دهنده، به کار اجباریِ بیرون آوردن جنازه ها از دل ویرانه های شهر گرفته می شود. تغییر زمان های پیش بینی ناپذیر و هیجان انگیز داستان، به عنوان ابزاری برای مواجهه با ویرانی و جنونی که بیلی شاهدش است، مورد استفاده قرار می گیرد. او همچنین توسط نژادی از فرازمینی ها ربوده می شود که سبز رنگ هستند و شکلی شبیه پمپ چاه بازکن دارند!
عاشقانه - کتاب «همسر مسافر زمان» اثر «آدری نیفنگر»
این کتاب جذاب که در سال 2009 به یک فیلم سینمایی نیز تبدیل شد، داستان زندگی یک زوج در کنار هم است، البته با یک ویژگی خاص: شخصیت مرد، «هنری»، به خاطر دستکاری های ژنتیکی به شکلی غیر قابل کنترل و ناگهانی در زمان به جلو یا عقب می رود. او اغلب به نقاط گذشته و آینده ی مربوط به زندگی خودش می رود. احتمالا برای همه قابل تصور است که چنین شرایطی برای همسر هنری، «کلر»، چندان راحت نخواهد بود. به عنوان نمونه، اولین باری که این دو شخصیت با هم رو به رو می شوند، نسخه ی جوان تر «هنری» به گذشته ی «کلر» رفته و به همین خاطر، در آن زمان نه با او ازدواج کرده و نه حتی او را می شناسد. کتاب «همسر مسافر زمان» همان رمانی است که پس از مدت ها، یک داستان مربوط به سفر در زمان را در فهرست پرفروش ترین ها قرار داد.
پادآرمان‌شهری - کتاب «اطلس ابر» اثر «دیوید میچل»
این رمان تحسین شده که در سال 2012 به یک فیلم سینمایی پرفروش نیز تبدیل شد، شناخته شده ترین اثر نویسنده ای انگلیسی است که تا به حال دو بار نامزد دریافت «جایزه من بوکر» شده است. این رمان مبتکرانه و منحصر به فرد با ترکیب سبک ها، ژانرها، و در هم آمیختن زمان و مکان، به داستان شش شخصیت اصلی می پردازد که سرنوشتشان به شکل اسرارآمیزی به هم گره خورده است. «دیوید میچل» در داستان های «سفر در زمان» خود، به هیچ وجه از قواعد سنتی پیروی نمی کند؛ او در حقیقت، سبکی متمایز و مختص به خودش را پدید آورده که «داستان علمی تخیلی» را با «داستان تاریخی» پیوند می دهد و اثری را خلق می کند که نیویورک تایمز آن را «یک معمای بی نقص» نامیده است.
درباره غذا - کتاب «رستوران آخر جهان» اثر «داگلاس آدامز»
این اثر که جلد دوم مجموعه ی پنج جلدی «راهنمای کهکشان برای اتو استاپ زن ها» است، معنای عنوان خود را زمانی آشکار می کند که «آرتور» به همراه شخصیت هایی دیگر به «نزدیک ترین رستوران» می گریزند. پول این رستوران را می توان با واریز یک پِنی در همه ی حساب های بانکی مربوط به زمان حال پرداخت کرد. در این رستوران جذاب، پس از مشاهده ی پرده ی آخر جهان، دسر سِرو می شود! «داگلاس آدامز» در مجموعه ی «راهنمای کهکشان»، تقربا با همه چیز شوخی می کند و مفهوم سفر در زمان نیز از این قاعده مستثنی نیست.
فهرست برترین داستان های «سفر در زمان»
