کتاب خط سوم

... آن خطاط سه گونه خط نوشتی: ـ یکی او خواندی، لا غیر. ـ یکی را هم او خواندی هم غیر. ـ یکی نه او خواندی، نه غیر او! آن خط سوم منم بعضی خطاط را خود شمس می دانند. چنان که خودش هم گفته که سخنش از نوع سوم است. اما تعبیر بسیار زیباتری داریم که می گوید این جملات فلسفه آفرینش را از دیدگاه شمس بیان می کنند: خطاط خداوند متعال است. خط اول آفرینش ملایک است که فقط خود او به سر آن آگاه است. خط دوم آفرینش حیوانات است که سری در کار نیست و همه از چند و چون آن آگاهند. خط سوم آفرینشی است که به حال خود رها شده تا راه خود برود. آفرینشی که نه خالق درباره آن نظر می دهد و نه غیر خالق (نفی جبر در اعمال) آن خط سوم وجود شریف انسانی است. این خط سوم را یک وصف تمثیلی دانسته اند که شمس آن را چنان عنوان کنایه آمیزی، برای شخصیت پیچیده خود بر گزیده است. او خود را چنان خطی معرفی می کند که نه خطاط می تواند آن را بخواند و نه هم کس دیگری. شمس در این گفتار کوتاه در حقیقت مسیر سلوک روحانی خویش را تشریح می کند و آن را برای مولانا تشریح می کند و از او می خواهد تا این مسیر را طی کند. شمس در قصه آن خطاط بااین سه نوع خط به گونه ای نمادین خواسته است تا سه مرحله از سلوک عارفانه را تشریح کند. آن خطاط سه گونه خط می نویسد : یکی چنان است که خود می خواند و دیگران هم می توانند بخوانند و این خط را رمزی از حال زاهد صوفی دانسته اندکه هم دیگران او را از ظاهر حالش می شناسند و هم خود اومی داند که سیرت و احوالش در چیست. خط دوم را دیگران نمی توانند بخوانند؛ ولی خطاط میخواند و این رمز حال صوفی متوّحد است که دیگران ازسر حال او آگاهی ندارند ؛ ولی او خود باخبر از حال خویشتن است. خط سوم به گونه یی است که نه دیگران آن را می توانند بخوانند و نه هم خطاط می تواند خواند. این رمز حال صوفی مستور است. دیگران از حال او بی خبر اند، برای آن که حال او درهالهء غیرت پنهان است. بنا براین کسی نمی تواند حال او را بشناسد و خود او نیز به سبب آن که از خودی آن طرف افتاده است از حال خود خبری ندارد.