کتاب سه فیلسوف غرب : بیکن، هابز، اسپینوزا

کتاب "سه فیلسوف غرب: بیکن، هابز، اسپینوزا" نوشته‌ی محسن جهانگیری، پژوهشی جامع و سنجیده درباره‌ی سه متفکر برجسته‌ی قرن هفدهم میلادی است که هر یک در بنیادگذاری فلسفه‌ی مدرن نقشی تعیین‌کننده داشته‌اند. نویسنده در این اثر با رویکردی تحلیلی و با بهره‌گیری از منابع اصلی، به تبیین آرا و افکار فرانسیس بیکن، توماس هابز و باروخ اسپینوزا می‌پردازد؛ سه فیلسوفی که به‌ترتیب در قلمروهای علم، سیاست و متافیزیک، تحولی بنیادین در تفکر اروپای مدرن پدید آوردند.
فرانسیس بیکن، نخستین چهره‌ی مورد بحث، با نقد ساختارهای ذهنی و پیش‌داوری‌هایی که به تعبیر او در قالب «بت‌ها» (Idola) بر ذهن بشر سایه انداخته‌اند، طرحی تازه برای دستیابی به معرفت علمی ارائه می‌دهد. او به‌جای استدلال قیاسی سنتی، از روش استقرایی دفاع می‌کند؛ روشی که مبتنی بر مشاهده، تجربه و جمع‌آوری داده‌های جزئی است تا در نهایت به نتایج کلی منتهی شود. هدف بیکن از این اصلاح روش‌شناسی، دستیابی به دانشی سودمند و کارآمد برای بهبود وضع زندگی انسان بود؛ دانشی که بتواند طبیعت را مهار و در خدمت نوع بشر قرار دهد. از این روست که او را پیشگام علم تجربی و پدر روش علمی مدرن می‌دانند. پس از بیکن، جهانگیری به سراغ توماس هابز می‌رود؛ فیلسوفی که در میانه‌ی آشوب‌های سیاسی انگلستان قرن هفدهم، نظریه‌ای بدیع درباره‌ی منشأ دولت و قدرت سیاسی مطرح می‌کند. از نظر هابز، زندگی انسان در وضعیت طبیعی، چیزی جز ترس و ناامنی نیست؛ وضعیتی که او آن را «جنگ همه علیه همه» توصیف می‌کند. راه رهایی از این وضعیت، ورود به قرارداد اجتماعی و واگذاری قدرت مطلق به حاکمی است که بتواند صلح و امنیت را برقرار کند. اثر مهم او، "لویتان"، دفاعیه‌ای عقلانی از دولت مطلقه است که اقتدار خود را نه از خدا بلکه از اراده‌ی جمعی شهروندان می‌گیرد. هابز با این نگاه، سیاست را از سیطره‌ی الهیات رها می‌کند و به قلمرو عقل و قرارداد می‌کشاند. سومین فیلسوف این کتاب، باروخ اسپینوزاست؛ اندیشمندی یهودی‌تبار که فلسفه‌ی یکتاانگارانه‌ی خود را در دل سنت عقل‌گرایی دکارتی شکل داد، اما از آن نیز فراتر رفت. اسپینوزا در اثر سترگ خود، "اخلاق"، با بیانی هندسی و بر مبنای مفاهیمی همچون جوهر، علت و ضرورت، تصویری نو از جهان و انسان ارائه می‌دهد. در نظام او، خدا و طبیعت یکی‌اند و همه‌چیز مظاهری از جوهری یگانه‌اند. از این‌رو، آزادی انسان نه در اختیار مستقل، بلکه در شناخت علل ضرورت‌بخش رفتار او نهفته است. اسپینوزا با رد اراده‌ی آزاد، اخلاق را نه بر پایه‌ی انتخاب، بلکه بر بنیان شناخت و عقلانیت استوار می‌سازد و به‌جای توصیه به پرهیزگاری یا اطاعت، راه رهایی را در فهم ساختار ضروری هستی می‌بیند.
محسن جهانگیری با نگاهی مقایسه‌ای، نشان می‌دهد که چگونه این سه فیلسوف، هر یک در ساحت خاصی، زمینه‌های عبور از فلسفه‌ی اسکولاستیک و ورود به دنیای مدرن را فراهم کرده‌اند. بیکن با بنیان‌گذاری روش تجربی، هابز با سکولاریزه‌کردن نظریه‌ی دولت، و اسپینوزا با ارائه‌ی نظامی یکپارچه از جهان و انسان، سه ستون عقل مدرن را پی‌ریزی کرده‌اند. مطالعه‌ی این کتاب نه‌تنها برای علاقه‌مندان به تاریخ فلسفه و اندیشه‌ی غرب مفید است، بلکه برای فهم ریشه‌های عقلانیت مدرن و بحران‌های آن نیز راهگشاست.