کتاب از شاهنامه تا خداینامه

جلال خالقی مطلق، شاهنامه‌پژوه برجسته، در کتاب «از شاهنامه تا خداینامه»، به یکی از پرسش‌های اصلی‌در حوزه‌ی مطالعات حماسی ایران پاسخ می‌دهد: منبع فردوسی برای سرایش شاهنامه چه بوده است؟ این اثر، که نتیجه‌ی بیش از سی سال تحقیق است، با ارائه‌ی شواهد تاریخی، نظریه‌ای را که آبشخور شاهنامه را روایات شفاهی و فردوسی را در شمار گوسان‌ها می‌داند، به چالش می‌کشد و استدلال می‌کند که شاهنامه بر پایه‌ی یک منبع مکتوب و مدون، یعنی «شاهنامه‌ی منثور ابومنصوری»، به نظم درآمده است.
خالقی مطلق در بخش اول کتاب، با استناد به ۳۱ بیت از دیباچه‌ی شاهنامه و ۳۲ اشاره‌ی دیگر فردوسی به مأخذ خود در سراسر کتاب با عناوینی چون «نامه باستان» و «دفتر پهلوی»، نشان می‌دهد که خود شاعر به کرات بر نوشتاری بودن منبع خود تأکید کرده است. او سپس دلایل دیگری را بر این مدعا می‌افزاید؛ از جمله مطابقت ساختاری شاهنامه با تاریخ‌های پیشین مانند تاریخ طبری، وجود آگاهی‌های دقیق از آیین‌های درباری که در آثار شفاهی یافت نمی‌شود، و سهو تاریخی مشترک میان شاهنامه‌ی فردوسی و مقدمه‌ی شاهنامه‌ی ابومنصوری درباره‌ی زمان ترجمه‌ی «کلیله و دمنه».
بخش‌های بعدی کتاب به تبارشناسی این منبع مکتوب می‌پردازد. «شاهنامه‌ی ابومنصوری» به دستور ابومنصور عبدالرزاق توسی، حاکم توس، و به دست چهار تن از دانایان زردشتی پهلوی‌دان گردآوری و از پهلوی به فارسی ترجمه شد. خالقی مطلق نشان می‌دهد که این اثر خود از چهار منبع اصلی تشکیل شده بود: بافت اصلی آن ترجمه‌ی یکی از نگارش‌های «خداینامه» (تاریخ رسمی دوران ساسانی) بود که با «روایات رستم»، «ترجمه‌ی رمان اسکندر» و روایاتی درباره‌ی «یزدگرد سوم» ترکیب شده بود. در ادامه، کتاب سیر سنت «خداینامه‌نویسی» را تا ریشه‌های کهن‌تر آن پی می‌گیرد. خالقی مطلق استدلال می‌کند که این سنت نوشتاری، تنها به دوران ساسانی محدود نمی‌شده، بلکه ادامه‌ی سنت تاریخ‌نگاری اشکانیان بوده است. افزون بر آن وی معتقد است خداینامه‌نویسی اشکانی نیز خود ریشه در آرشیوهای سلطنتی دوران هخامنشی داشته است.
در نهایت، «از شاهنامه تا خداینامه» یک جستار دقیق و مستدل است که با رد نظریه‌ی شفاهی بودن منبع شاهنامه، بر فرهنگ غنی نوشتاری در ایران پیش از اسلام تأکید می‌کند و نشان می‌دهد که حماسه‌ی ملی ایران، حاصل یک سنت طولانی و پیوسته‌ی تاریخ‌نگاری مکتوب است. این کتاب به عنوان یک مرجع مهم، درک ما را از چگونگی شکل‌گیری شاهنامه و جایگاه آن در تاریخ‌نگاری ایرانی عمیق‌تر می‌سازد.