کتاب تئاترکراسی در عصر مشروطه

انقلاب مشروطه، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین رخدادهای سیاسی در تاریخ معاصر ایران، به اشکال گوناگونی در رشته‌های هنری مختلف در کشور ایران نمود پیدا کرده است و در این میان، حضور آن در تئاتر و نمایش به‌مراتب پررنگ‌تر است. کتاب «تئاترکراسی در عصر مشروطه» اثر کامران سپهران، نویسنده و پژوهشگر ایرانی، به بررسی تئاتر ایران در سال‌های بین ۱۲۸۵ تا ۱۳۰۴ می‌پردازد. یعنی مصادف با انقلاب مشروطیت و همچنین حضور رسمی هنر تئاتر در ایران. این تقارن موجب شده است تا در این اثر از نظریه‌ای استفاده شود که سازوکار ارتباط میان صحنۀ اجتماع و صحنۀ تئاتر را افشا کند. نظریۀ تئاترکراسی که از دریچۀ تئاتر، رهایی بخشی دموکراتیک را جست‌وجو می‌کند، مبانی نظری تحقیق را فراهم می‌آورد. با تکیه به این مبانی داده‌های تاریخی سامانی پیدا می‌کنند که از سویی حاکی از نقش خطیر هنر تئاتر در تغییر صحنۀ جامعه برای حضور اقلیت‌های اجتماعی و پیوند استوار آن با نهادهای خودجوش دموکراتیک است از سوی دیگر خصلت تئاتری حرکت‌های سیاسی نظیر انقلاب مشروطه یا شورش‌ها و حتی سرکوب آن‌ها را نشان می‌دهد. همچنین بر اساس مبانی نظری پژوهش سیاست ناب را دگرگونی در توزیع حس‌پذیری رقم می‌زند و این حرکت مقاومت پلیس را که خواستار حفظ توزیع حس‌پذیری موجود است بر می‌انگیزد. براین‌اساس تئاتر مشروطه که در کار اخلال این توزیع است با مقاومت ضد تئاتری مواجه می‌شود. صرف‌نظر از این که داده‌های تاریخی نظیر آتش‌سوزی تئاترها این امر را تأیید می‌کند. این تقابل باعث می‌شود که شکل‌های متفاوت تئاتری نیز دیده شوند که تهی از بنیان برافکنی و خواستار حفظ وضع موجود هستند. تبلور این مسئله به‌خصوص در بسیاری از نمایشنامه‌های این عصر دیده می‌شود. اما پژوهش حاضر تمرکز خود را روی نمایشنامه‌نویسی - میرزاده عشقی - می‌گذارد که خصلت انقلابی تئاتر را در آثار خود پیوسته حفظ می‌کند و در واپسین اثر خود به کمال می‌رساند. رساله در نهایت از حاصل فعالیت نظریۀ خود و جایگاه آن می‌پرسد و پاسخ را در حوزۀ مطالعات مشروطه و رهیافتی می‌بیند که با به‌کارگیری آموزۀ «آموزگار و دانش‌آموز ناآگاه» و نیز اولویت بداهه‌پردازی بر تأمل در پیش گرفته است. در این رهیافت با طرد دو کلاف انحراف مشروطه و اندیشه محوری، پدیده‌های فرهنگی نظیر تئاتر تبارشناسی می‌شوند و در این مسیر ضمن حفظ چشم‌انداز تاریخی، می‌توان مدلی برای وضعیت امروز استخراج کرد.