کتاب ادبیات فولکور ایران

کتاب «ادبیات فولکلور ایران» نوشته‌ی ییری سیپک، یکی از برجسته‌ترین و منسجم‌ترین مطالعات دانشگاهی درباره‌ی سنت‌های شفاهی و عامه‌پسند ایرانی است که با نگاهی تطبیقی و تحلیلی، از اسطوره‌ها و حماسه‌ها گرفته تا داستان‌های نثر، آیین‌ها، ضرب‌المثل‌ها و نمایش‌های آیینی را در یک چارچوب تاریخی و فرهنگی بررسی می‌کند. این اثر که بخش مهمی از کتاب تاریخ ادبیات ایران به سردبیری یان ریپکا را تشکیل می‌دهد، برای نخستین‌بار ادبیات عامیانه ایران را نه به عنوان حاشیه‌ای از ادبیات رسمی، بلکه به عنوان هسته‌ای زنده و پویای فرهنگ ایرانی در نظر می‌گیرد که از گذشته‌های دور تا دوره‌ی معاصر، در لایه‌های مختلف جامعه حضوری فعال داشته است.
سیپک در آغاز، تمایز میان ادبیات عامیانه و ادبیات مکتوب و نخبه‌گرا را تبیین می‌کند و بر ویژگی‌های خلاقیت جمعی، شفاهی‌بودن و پویایی متون عامیانه تأکید می‌ورزد. او سپس به سراغ ژانرهای گوناگون می‌رود: از حماسه‌های عامیانه‌ای که ریشه در اساطیر و حماسه‌های پیش از اسلام دارند و در چرخه‌هایی چون گوروغلی و روایت‌های اوستایی بازتاب یافته‌اند، تا قصه‌ها و حکایت‌های طنزآمیز و تعلیمی که در زندگی روزمره مردم نقش تربیتی و سرگرم‌کننده داشته‌اند. بخش دیگری از اثر به فرهنگ‌نامه‌های سرگرمی، همچون کلیله و دمنه و آثار مشابه، می‌پردازد و نشان می‌دهد که چگونه این متون، اگرچه در اصل کتابی و مکتوب‌اند، اما خاستگاه و ساختاری شفاهی دارند و در بطن فرهنگ عامه شکل گرفته‌اند. سیپک سپس تحول مهمی را بررسی می‌کند: گذار از سنت شفاهی به کتابت و چاپ. او این مسیر را در ظهور کتاب‌های ارزان‌قیمت، منظومه‌های عاشقانه‌ی عامه‌پسند و «کتاب‌های خواب» می‌بیند که فرهنگ عامیانه را در دسترس لایه‌های گسترده‌تری از جامعه قرار دادند. در ادامه، به نفوذ این ادبیات در فارسی مدرن و تاجیکی می‌پردازد و نشان می‌دهد که چگونه فرم‌ها و مضامین عامیانه، حتی در آثار معاصر نیز الهام‌بخش باقی مانده‌اند. بخش دیگری از کتاب به بررسی ادبیات عامیانه مذهبی و نمایشی اختصاص دارد. در اینجا سیپک با دقت به تعزیه، نمایش‌های عروسکی و آیین‌های خیمه‌شب‌بازی می‌پردازد و رابطه‌ی میان روایت، آیین و هویت دینی را آشکار می‌سازد. در پایان نیز شعر عامیانه را تحلیل می‌کند؛ از رباعیات و چیستان‌ها تا ضرب‌المثل‌ها و ترانه‌های محلی که همگی در زندگی روزمره مردم حضور یافته و در عین حال حامل جهان‌بینی و ارزش‌های فرهنگی‌اند. آنچه این اثر را ارزشمند می‌سازد، تنها فهرست‌کردن نمونه‌ها نیست؛ بلکه دیدگاه تحلیلی و تطبیقی نویسنده است. سیپک با استفاده از منابع عربی، ترکی و اوستایی، پیوندهای فرامرزی فرهنگ عامه ایران را برجسته می‌کند و نشان می‌دهد که چگونه این سنت‌ها در تعامل با یکدیگر رشد کرده‌اند. او همچنین به استمرار و سازگاری ادبیات عامیانه در طول قرن‌ها می‌پردازد و بیان می‌کند که چگونه این متون، با وجود تغییرات سیاسی و اجتماعی، توانسته‌اند جایگاه خود را در فرهنگ ایرانی حفظ کنند. سبک نگارش سیپک اگرچه آکادمیک است، اما به‌واسطه‌ی وضوح بیان و نگاه نظام‌مندش، برای خوانندگانی فراتر از محافل دانشگاهی نیز قابل فهم است. او با ترکیب تحلیل ادبی، مردم‌شناسی و تاریخ فرهنگی، متنی پدید آورده که هم مرجع محققان و هم برای علاقه‌مندان به فرهنگ عامه ایران، دروازه‌ای به دنیایی کمتر دیده‌شده است.
در نهایت، «ادبیات فولکلور ایران» درکی عمیق از نقش روایت‌های شفاهی، آیین‌ها و ترانه‌ها در حفظ حافظه تاریخی و هویت ملی ارائه می‌دهد. این کتاب با نگاهی جامع، ادبیات عامیانه را از حاشیه به متن می‌آورد و یادآور می‌شود که سنت شفاهی نه تنها بخشی از گذشته‌ی ماست، بلکه همچنان در تار و پود زندگی امروز ما حضور دارد.