کتاب موسیقی و معنویت

قدرت موسیقی به درازای حیات بشر است. نظام های عرفانی در جهت رشد معنوی انسان و پرورش توانایی های روحی و معنوی سالک، از این ابزار بهره برده اند. سنت «سماع» به مریدان کمک می کند تا از طریق شنیدن، غنای روحی یابند. بحث های فراوانی در این باره درگرفته است که چه و چگونه باید شنید تا رشد معنوی حاصل آید. عرفا و صوفیه صدای خوش و شنیدن آن را ارج می نهادند؛ برخی به استفاده از موسیقی به عنوان یکی از شنیدنی های معنویت افزا روی خوش نشان دادند و برخی آن را ابزاری عارفانه خواندند. این رویکرد به تدریج در بسیاری از طریقه های تصوف رسمیت یافت؛ آنچنان که امروزه استفادۀ معنوی از موسیقی به یک رویه معمول تبدیل شده است. با وجود افرادی که برای بهبود حالت های روحی خود و تجربۀ احساس های معنوی از موسیقی بهره می برند، برخوردهای سلبی که موسیقی را فاقد این توانایی می شمارد در کنار رویکردهایی که از موسیقی و رواج و آموزش آن در همۀ سطوح معنوی دفاع می کند، موشکافی موضوع را ضروری می سازد. ترسیم مشخصه های عرفانی در مواجهه با موسیقی، بر اساس نظرات عرفا و صوفیه به ویژه در دوره های متقدم، از زیاده روی و سهل انگاری در این زمینه باز می دارد و شرایط مطرح در این فضا را برای استفاده از موسیقی و ابزارهایی شبیه به آن باز می نماید. به طور کلی تشریح شرایط کارکرد معنوی موسیقی در دو سطح عمومی و علمی مطرح است. در سطح عمومی، ارتباط انواعی از موسیقی با عرفان و معنویت، توجه دادن به ضرورت دقت در استناد کارکرد معنوی موسیقی به عرفا و نیز لحاظ نمودن مبانی و شرایطی که در فضای عرفانی بر این کارکرد سیطره دارد؛ چراکه تأثیر معنوی موسیقی امری مطلق نیست. اما در سطح علمی، این نوشتار با تمرکز بر موسیقی از جهت کارکرد معنوی آن و با ساختاری نو، به بسط مسائل مربوط به هنر اسلامی با رویکرد عرفانی و بر اساس متون پرداخته است. در این کتاب با مراجعه مستقیم به نگاشته های عارفان پس از جمع آوری، دسته بندی و مقایسۀ سخنان ایشان، تفسیری معناکاوانه دنبال شده است. این رویکرد، مستلزم نگاهی تحلیلی در کشف مبانی و مقاصد این بزرگان برای پاسخ به پرسش هایی بوده است که در کلام اهل تصوف به صراحت جواب نیافته اند.