کتاب فلسفه کانت

کتاب "فلسفه کانت" نوشته‌ی میرعبدالحسین نقیب‌زاده جلالی کوششی است پرمایه و پژوهش‌گرانه برای بازخوانی منظومه‌ی انتقادی ایمانوئل کانت، با تمرکز بر گسستی که او در بطن عقل‌گرایی مدرن پدید آورد. نویسنده در این اثر، سه نقد اصلی کانت-نقد عقل محض، نقد عقل عملی و نقد قوه‌ی حکم-را نه فقط به‌عنوان سه گام مجزا، بلکه همچون حلقه‌های پیوسته‌ی یک پروژه‌ی فلسفی بررسی می‌کند؛ پروژه‌ای که در بطن خود، تلاشی برای بیدار ساختن عقل از خواب دکارت‌گرایی است، خوابی که در آن سوژه‌ی شناخت‌گر، خود را حاکم بی‌پرسش جهان می‌پندارد.
کتاب با این پیش‌فرض آغاز می‌شود که انقلاب معرفت‌شناختی کانت-آنچه خود او «انقلاب کوپرنیکی» نامید-دگرگونی‌ای بنیادین در فهم نسبت انسان با جهان است. به‌جای اینکه عقل در پی کشف واقعیتی بیرونی و مستقل از خود باشد، این عقل است که به‌واسطه‌ی ساختارهای پیشینی‌اش امکان تجربه و شناخت را فراهم می‌آورد. نقیب‌زاده در تحلیل "نقد عقل محض"، به روشنی نشان می‌دهد که چگونه کانت با تمایز نهادن میان «پدیدار» و «شیء فی‌نفسه»، مرز روشنی میان آنچه می‌توان شناخت و آنچه فقط می‌توان اندیشید ترسیم می‌کند. اینجا فلسفه به امری بازتابی بدل می‌شود: به بازگشت عقل به خویش، برای تعیین حدود و امکان‌های خودش. در ادامه، کتاب وارد بحث "نقد عقل عملی" می‌شود، جایی که کانت بنیاد اخلاق را نه در سود، نه در نتیجه، بلکه در خود فرمان عقل می‌جوید. در این‌جا، نویسنده با دقت نشان می‌دهد که چگونه کانت، اخلاق را از دل همان عقل نظری بیرون می‌کشد اما آن را به سطحی بالاتر ارتقا می‌دهد. مفهوم «امر مطلق»-یعنی قانونی که باید چنان رفتار کنیم که کنش‌مان بتواند به قانون عام بدل شود-به‌مثابه تجسم خودآیینی عقل در ساحت اراده و عمل تبیین می‌شود. تمایز کانت با دکارت در این‌جاست که در حالی که دکارت از شک آغاز می‌کند و به یقین می‌رسد، کانت از مسئولیت آغاز می‌کند و به آزادی می‌رسد. اخلاق در نظر او نه امری برآمده از عقل محاسبه‌گر، بلکه جلوه‌ای از کرامت انسان به‌مثابه خودقانون‌گذار است. اما بخش سوم، یعنی "نقد قوه‌ی حکم"، پیوند ظریفی میان عقل نظری و عقل عملی برقرار می‌کند. نقیب‌زاده این بخش را نه صرفا شرحی بر زیبایی‌شناسی کانتی، بلکه مرحله‌ای ضروری در تمامیت‌بخشی به پروژه‌ی نقادی می‌داند. تجربه‌ی زیبایی، از آن‌رو که مبتنی بر قوه‌ی داوری است، نوعی تمرین برای تأمل آزاد در قلمرو امکان‌هاست؛ جایی که سوژه می‌آموزد بدون قوانین از پیش‌تعیین‌شده، اما همچنان به شیوه‌ای معنادار بیندیشد. در این‌جا زیبایی بدل می‌شود به لحظه‌ای که آزادی، نه در قالب مفهوم، بلکه در احساس ظهور می‌یابد؛ و از همین‌روست که داوری زیبایی‌شناختی در نزد کانت، خصلتی میان‌جی میان شناخت و اخلاق پیدا می‌کند. یکی از ویژگی‌های متمایز کتاب، بهره‌گیری از نمودارها و جداول مفهومی برای تبیین ساختار پیچیده‌ی سه نقد کانت است. نویسنده همچنین کوشیده است تا تفاسیر متنوعی از اندیشمندان پساکانتی-از هگل و شلینگ گرفته تا آدورنو و هابرماس-را وارد گفت‌وگو کند و از دل این گفت‌وگو، جایگاه فلسفه‌ی انتقادی را در افق اندیشیدن معاصر روشن سازد.
"فلسفه کانت" اثری است که نه تنها برای دانشجویان و پژوهشگران فلسفه، بلکه برای همه‌ی علاقمندان به اندیشه‌ی مدرن، دریچه‌ای تازه می‌گشاید به تأمل درباره‌ی جایگاه عقل، اخلاق و زیبایی در جهانی که پرسش از «چه می‌توانم بدانم؟»، «چه باید بکنم؟» و «به چه می‌توانم امید داشته باشم؟» همچنان زنده است.