ابوطالب هارونی، دانشمند برجسته زیدی شمال ایران،یکی از دانشمندان برجسته ای است که هنوز ابعاد مختلف اندیشه و فعالیتهای علمی او مورد بررسی قرار نگرفته است. یکی از مشکلات، تاکنون عدم دسترسی عمومی به بیشتر آثار او بوده است. در میان کتابهای او البته بسیاری در اختیار ما قرار دارند، اما از آن میان مهمترین کتابهای او تاکنون منتشر نشده اند. وی شاگرد قاضی عبدالجبار همدانی بوده و در دانش کلام و فقه از خود آثار مهمی بر جای گزارده است. در کنار اینها وی در حدیث و تاریخ و اصول فقه نیز آثار مهمی دارد. یکی از مشکلات کار انتساب کتابهای او به دیگران است. کتاب الدعامة فی الامامة او سالها قبل در بغداد و به کوشش ناجی حسن چاپ شد، اما به غلط به نام صاحب بن عباد. البته استاد مادلونگ در مقاله ای این نکته را روشن کردند. همین امر در مورد آثار اصولی او نیز صادق است. شاید مهمترین سهم ابوطالب در تدوین اصول فقه معتزلی است. از این لحاظ او بر برادرش و نیز بر بیشتر زیدیان دیگر حق تقدم دارد و در حقیقت کتابهای او در اصول فقه موجبات حفظ سنت اصول فقه نویسی را در میان زیدیان ایجاد کرد. البته در کنار کتابهای او در اصول فقه، باید از اثر مهم ابوالحسین بصری نام برد با عنوان المعتمد که در دو جلد چاپ شده و از مهمترین کتابهای اصولی است که حتی بر اصول سنی مانند المحصول فخر رازی تأثیر گزارده است. در این مورد ابن خلدون نیز گواهی داده است. اما در میان زیدیه، احتمالا می توان این مطلب را با اطمینان خاطر گفت که کتابهای اصولی ابوطالب هارونی تأثیر مهمتری نسبت به کتابهای ابوالحسین بصری داشته است. گرچه منبع اصلی در این میان کتابهای قاضی عبدالجبار بوده، اما بیشتر این آثار به زیدیان سده های میانی در یمن نرسیده بود و آنان بیشتر به آثار ابوطالب هارونی و نیز به بخش اصولی کتاب شرح عیون المسائل حاکم جشمی التفات نظر داشتند که این دومی خود مبتنی بر نوشته های ابوطالب است. با این وصف المعتمد ابوالحسین و تجرید ملاحمی از آن نیز برای زیدیان اهمیت خود را داشت. از میان آثار اصولی ابوطالب دو کتاب المجزی و جوامع الأدلة اهمیت زیادی دارند. از هر دو کتاب هم نسخه های خطی باقی مانده است، به خصوص در کتابخانه های کشورهای غربی، مانند آمبروزیانا. یکی از محققان فرانسوی هم اینک بر روی این دو متن کار می کند. شنیده ام در عمان نیز کتاب المجزی در دست انتشار است. نکته جالب توجه این است که کتاب المجزی نیز همانند الدعامة ابوطالب به دیگران نسبت داده شده است. کتابی که با عنوان شرح العمد سالها پیش در مدینه منوره در ۲ جلد منسوب به ابوالحسین بصری منتشر شد، در واقع از آن ابوطالب هارونی است و بخشی از کتاب المجزی. البته کتاب المجزی بزرگتر از این است و نسخه کامل آن هم موجود است. نسخه ای از این کتاب در کتابخانه تریم حضرموت هست ولی نسخه های دیگری هم از این کتاب به صورت کامل و ناقص در کتابخانه های اروپایی موجود است. این نسخه ها نسخه های کهنه ای هم هستند و بعضا به قاضی عبدالجبار منسوب شده اند. به هر حال آثار اصولی ابوطالب هارونی برای آشنایی با انظار اصولی معتزلیان اهمیت زیادی دارد، به خصوص برای انظار اصولی ابوعبدالله بصری، استاد قاضی عبدالجبار که در علم اصول سهم مهمی داشته است.
