ژانر علمی تخیلی، ژانری جذاب، مهم و کاربردی است و می تواند مخاطب را وارد دنیای خیال انگیز و آینده نگرانه ای کند که سایر قالب های ادبی از انجام آن عاجزند. رمان های علمی تخیلی، جایگاه ویژه ای در تعیین مسیر و آینده ی نوع بشر دارند و عده ای بر این باورند که می توان این ژانر را مهم ترین و تأثیرگذارترین ژانر ادبی به حساب آورد. تغییرات تدریجی و ناگهانی اجتماعی، فکری و فنی، همیشه بخشی جدایی ناپذیر از تاریخ انسان ها بوده اند. در میان همه ی قالب های ادبی، تنها ژانر علمی تخیلی است که به تغییر به عنوان هسته ی اصلی شکل دهنده ی روایت خود می نگرد و داستان را در محیط جدید و جذاب جامعه ای متفاوت—به عنوان مثال در مریخ، زمینِ پساآخرالزمانی یا جهان های اسطوره ای—نقل می کند.
بیشتر قالب های ادبی از یک «کُنش» به عنوان نقطه ی اوج داستان استفاده می کنند؛ این کنش می تواند یک بوسه، شلیک اسلحه یا حتی گفت و گو باشد. کتاب های علمی تخیلی هم می توانند رویدادهای اکشن، عاشقانه، خشونت آمیز و غیره را در دل داستان خود بگنجانند اما ویژگی اصلی این آثار، وجود یک «ایده و فکر» به عنوان عامل اصلی پیش برنده ی داستان است. از همین رو، ژانر علمی تخیلی توانایی این را دارد بر مسیر پیشروی انسان در زندگی تأثیر قابل توجهی داشته باشد.
آثار علمی تخیلی به جوامع ناشناخته ی بی شماری پرداخته اند و مخاطبین را با احتمال شکل گیری آینده های مختلف متعددی آشنا کرده اند. این آثار، فکر و ذهن مخاطبین را به ماورای زمان و مکان فعلی دعوت می کنند و قادرند به بشر در ساخت آینده ای بهینه تر بسیار کمک کنند.
ژانر علمی تخیلی چیست؟
تعریف واحد و دقیقی از ژانر علمی تخیلی وجود ندارد اما می توان گفت که این ژانر به دنیاهایی می پردازد که در نتیجه ی اکتشافات جدید علمی، فناوری های نوین و یا نظام های اجتماعی ناهمگون، با دنیای کنونی و شناخته شده ی ما متفاوت است و بعد از توصیف این دنیاها، عواقب این تغییرات را مورد بررسی قرار می دهد. با توجه به این تعریف کلی، می توان از ژانر علمی تخیلی برای مطرح کردن سوالات مربوط به علم، سیاست، جامعه شناسی، فلسفه و هرگونه مسئله ی مربوط به آینده استفاده کرد.
در بسیاری از اوقات، تمایز قائل شدن میان ژانرهای علمی تخیلی و فانتزی کار سختی است؛ این موضوع به این دلیل است که تعریف علم در گذر زمان، تغییرات قابل توجهی داشته است. آرتور سی کلارک، نویسنده ی شهیر انگلیسی، در جمله ای معروف در همین رابطه می گوید:
تفکیک هر تکنولوژی پیشرفته و کارآمدی از جادو ممکن نیست. یوهانس کپلر، یکی از برجسته ترین ستاره شناسان قرن هفده، در رمان «سومنیوم» برای توضیح این که انسان چگونه می تواند به ماه سفر کند، از احضار شیاطین استفاده کرد و ساموئل مدن، یکی از نویسندگان قرن هجدهم، در رمان خود، سفر در زمان را با کمک فرشتگان ممکن ساخت.
تاریخی مختصر از ژانر علمی تخیلی
به این دلیل که تعریف مشخصی از این ژانر وجود ندارد، به روشنی نمی توان اولین اثر علمی تخیلی تاریخ را مشخص کرد. بیشتر متون و اشعار دینی، المان های مشترکی با آثار علمی تخیلی دارند، از جمله پرداختن به موضوعاتی چون شکل گیری و ویرانی دنیا و قدرت های ماورایی خدایان و اساطیر. برخی متون فلسفی کهن نیز به مفاهیمی پرداخته اند که در آثار علمی تخیلی به دفعات از آن ها استفاده شده است؛ به عنوان مثال، کتاب «جمهوری» اثر افلاطون، از قلمروهایی صحبت می کند که حواس انسان قادر به درک و تجربه ی آن ها نیست.
در طول بیشتر تاریخ بشر، جامعه آن قدر سریع دچار تغییر نمی شد که آدم ها بتوانند آینده ای بسیار متفاوت را در ذهن خود به تصویر بکشند. علاوه بر این، بسیاری از مناطق زمین کشف نشده باقی مانده بود و همین موضوع می تواند دلیل این باشد که چرا بسیاری از رمان های علمی تخیلی قدیمی، به جای پرداختن به آینده، تصویری متفاوت از زمان حال را ارائه می دادند. آثار علمی تخیلی در قرن های گذشته به جای پرداختن به مسائل علمی، بیشتر مسائل اجتماعی را مورد بررسی قرار می داد. اولاً به این خاطر که اساساً حوزه ی علم بسیار محدود بود و دوماً به این دلیل که ژانر علمی تخیلی، بستری ایده آل برای مطرح کردن نظراتی بود که نمی شد آن ها را به عنوان یک واقعیت به چاپ رساند.
اولین رمانی که به سفر فضایی با موشک پرداخت، اثری نوشته ی سیرانو دو برژراک بود که در اواسط قرن هفدهم و اندکی بعد از انقلاب کپرنیکی به رشته ی تحریر درآمد. ولتر، نویسنده و فیلسوف فرانسوی، در سده ی هجدهم به توصیف زمین از نقطه نظر یک موجود بیگانه ی بسیار پیشرفته از منظومه ای دیگر پرداخت. در قرن نوزدهم، ماری شلی درباره ی خطرات علم به انسان ها هشدار داد، ژول ورن، تصویری قهرمانانه از دانشمندان ارائه کرد و اچ جی ولز از ژانر علمی تخیلی استفاده کرد تا هم جامعه را به هجو بکشد و هم پیش بینی هایی درباره ی آینده انجام دهد.
رمان «جهان آزاد شده» اثر اچ جی ولز را می توان بهترین نمونه ی یک اثر علمی تخیلی پیشگویانه نامید. ولز در این کتاب، درباره ی گونه ای جدید از بمب می نویسد که با واکنش های هسته ای کار می کند. او پیش بینی کرد که این بمب در سال 1933 کشف و برای اولین بار در سال 1956 به کار گرفته خواهد شد. فیزیکدانی به نام لئو زیلارد، این رمان را مطالعه کرد و ایده ی استفاده شده در کتاب را به نام خود ثبت کرد. زیلارد بعدها مسئولیت ایجاد و گسترش «پروژه ی منهتن» را به عهده گرفت که در نهایت منجر شد به ساخت دو بمب اتمی که امریکا در سال 1945 در هیروشیما و ناکازاکی استفاده کرد.
در نیمه نخست قرن بیستم، نویسندگانی چون آلدوس هاکسلی و جورج اورول با الهام از انقلاب های روسیه و دو جنگ جهانی، اولین آثار علمی تخیلی پادآرمان شهری را خلق کردند. در نیمه ی دوم قرن بیستم نیز، نویسندگانی چون فیلیپ کی. دیک و آرتور سی کلارک، از طریق خلق زندگی ها و واقعیت های تصنعی به کاوش در ماهیت واقعیت و ذهن بشر پرداختند.
حمله ی زامبی ها امروزه موضوع پرطرفداری در ژانر علمی تخیلی است. یکی از دلایل محبوبیت این دسته از آثار را می توان این نکته دانست که آن ها، بیانگر فروپاشی و بازسازی جامعه هستند و جامعه ی جهانی امروز نیز سخت به دنبال تغییر و حل مشکلات فزاینده ی موجود در سراسر این کره ی خاکی است.
دلایل اهمیت ژانر علمی تخیلی
حداقل سه دلیل برای اهمیت این ژانر تفکربرانگیز می توان ذکر کرد. اولاً، با تصور دنیاهایی که وجودشان از نظر منطقی امکان پذیر است، رمان های علمی تخیلی می توانند وسیله ای برای بررسی جایگاه بشر در جهان هستی باشند و سولات فلسفی بنیادینی را درباره ی ذهن بشر و درک او از واقعیت مطرح کنند. آرتور سی کلارک، ژانر علمی تخیلی را اینگونه توصیف می کند:
ژانر علمی تخیلی، تنها دارویی است که واقعاً فهم و آگاهی بشر را گسترش می دهد.
دلیل دوم، این است که آثار علمی تخیلی می توانند الهام بخش بسیاری از آدم ها برای توجه بیشتر به علم باشند. ادوین هابل، دانشمندی که شواهد محکمی برای اثبات نظریه ی بیگ بنگ ارائه کرد و اولین نفری بود که ثابت کرد کهکشان های دیگری در خارج از منظومه ی شمسی وجود دارند، پس از خواندن رمان های ژول ورن به دانشمند شدن علاقه مند شد. میچیو کاکو، یکی از بزرگترین فیزیکدانان معاصر، نیز دلیل اصلی علاقه ی خود به علم را خواندن رمان های علمی تخیلی و دیدن کارتون های علمی در کودکی دانسته است.
دلیل سوم و شاید مهمترین دلیل، این است که ژانر علمی تخیلی، تنها قالب ادبی است که چگونگی کارکرد جامعه را در شکل ها و دنیاهایی متفاوت به تصویر می کشد. این موضوع، اولین گام به سوی پیشرفت است چرا که به انسان ها اجازه می دهد آینده ی مطلوب خود را متصور شوند و راه های رسیدن به آن را بررسی کنند.
بسیاری از چیزهایی که زمانی فقط در رمان های علمی تخیلی به چشم می خوردند، امروزه به واقعیت تبدیل شده اند.
انسان ها بر روی ماه راه رفته اند، کلون سازی کرده اند و اغلب افراد اکنون از طریق دستگاهی که در جیب جا می شود، تقریباً به تمامی دانش بشری دسترسی دارند. فناوری با سرعتی آنقدر زیاد در حال پیشرفت است که جامعه ی بشری را مدام دستخوش تغییرات بزرگ و کوچک می کند و باعث به وجود آمدن دوراهی های اخلاقی بی سابقه و چالش های علمی فراوانی می شود. این موضوع بر این نکته تأکید دارد که اهمیت ژانر علمی تخیلی، امروزه بیش از هر زمان دیگری است.
آیزاک آسیموف، دانشمند و نویسنده ی کتاب های علمی تخیلی، درباره ی اهمیت این ژانر می گوید:
این تغییرات مداوم و اجتناب ناپذیر است که در جامعه ی امروز حکمفرمایی می کند. دیگر نمی توان بدون در نظر گرفتن شرایط کنونی و البته آینده ی جهان، تصمیمی درست و عاقلانه اتخاذ کرد. نویسندگان آثار علمی تخیلی، موضوعات اجتناب ناپذیر را پیش بینی می کنند. برخی منتقدان و دانشمندان امروزه داستان های علمی تخیلی را هم تراز با سایر گونه های ادبی در نظر می گیرند، اما هسته و ماهیت این ژانر، نقشی حیاتی در نجات انسان دارد، البته اگر اصلاً بشر بخواهد که نجات پیدا کند.
معرفی پنج رمان تأثیرگذار در ژانر علمی تخیلی:
کتاب بیست هزار فرسنگ زیر دریا اثر ژول ورن
ژول ورن، داستان هایی ماجراجویانه با تأکید بر عناصر فناورانه می نوشت و در آثارش از جزئیات فراوانی استفاده می کرد تا این نکته را توضیح دهد که چگونه ایده هایش روزی به حقیقت خواهند پیوست. رمان بیست هزار فرسنگ زیر دریا، به ماجراجویی های دانشمندی به نام پی یر آروناکس می پردازد که در یک زیردریایی فوق پیشرفته، اعماق ناشناخته ی دریا را واکاوی می کند.
کتاب جنگ دنیاها اثر اچ جی ولز
در رمان جنگ دنیاها، مریخی ها به زمین حمله می کنند. این بیگانگان، موجوداتی کرم مانند هستند که قصد دارند از سیاره ی زمین به عنوان منبع تغذیه ی خود استفاده کنند و زمینی ها هم قدرت ایستادن در مقابل آن ها را ندارند. این کتاب، مانند بسیاری از آثار علمی تخیلی پیشگامانه ی ولز، موضوعی را به دنیای ادبیات معرفی کرد که سرمشق و الگوی شمار زیادی از نویسندگان این ژانر شد. این رمان، الهام بخش ساخت فیلم، کتاب مصور و موسیقی های زیادی شده است. شناخته شده ترین حاشیه ی مربوط به این اثر، اجرای رادیویی معروف اورسن ولز در سال 1938 بود که باعث ایجاد ترس و وحشتی بی سابقه در میان مردم آمریکا شد.
کتاب دنیای قشنگ نو اثر آلدوس هاکسلی
هاکسلی در رمان دنیای قشنگ نو، آینده ای پادآرمان شهری را به تصویر می کشد که در آن، بخش عمده ی هویت یک شخص قبل از تولد او مشخص شده و به وسیله ی فناوری های نوین و استانداردهای سفت و سخت اجتماعی شکل می گیرد. این کتاب با ارائه ی داستانی فوق العاده جذاب و پیش بینی های آینده نگرانه ای که بیشترشان به حقیقت پیوسته اند، بدون شک جزء برترین آثار علمی تخیلی تاریخ است.
کتاب 1984 اثر جورج اورول
اورول در کتاب 1984 که یکی از ماندگارترین و محبوب ترین آثار این ژانر به حساب می آید، به حکومتی مستبد می پردازد که از نظر فناوری بسیار پیشرفته است. این حکومت، داشتن هویت فردی و مستقل را جرم به حساب می آورد و تلاش می کند تا با تحت کنترل داشتن جریان اطلاعات، سلطه ی خود را حفظ کند.
کتاب ایزدان هم اثر آیزاک آسیموف
زمین در قرن بیست و دوم، انرژی نامحدود و رایگانی را به دست می آورد که علم از منبع آن، اطلاعات چندانی ندارد. منبع این انرژی، مبادله ی ماده با کهکشانی موازی است که به وسیله ی موجودات فضایی امکان پذیر شده است. اما حتی این انرژی رایگان نیز بهایی دارد. خودِ فرآیند مبادله ی انرژی در نهایت باعث نابودی خورشید و سیاره ی زمین خواهد شد. تنها افراد اندکی از این حقیقت ترسناک خبر دارند و برای نجات زمین و نوع بشر، باید تمام تلاش خود را به کار ببندند.
برای تهیه و آشنایی بیشتر با برترین رمان های علمی تخیلی سراسر جهان، به صفحه ی داستان های علمی تخیلی در سایت ایران‌کتاب سر بزنید.
معرفی ، بررسی و خرید بهترین رمان های علمی تخیلی
