کتاب ارتهه شاستره

ارْتْهه شاسْتْره[۱] [artha-šāstra] (در سنسکریت: کتابچۀ راهنمای منافع [شاه])، کتاب راهنمای بسیار مهم هندی در فن سیاست، منسوب به کوتیلیه (نیز معروف به ویشنو گوپته یا چانکیه) که گفته می‌شود وزیر اعظم چاندرا گوپتا (ح ۳۰۰ق‌م)، بنیان‌گذار سلسلۀ ماوریا بوده است. اگرچه محتمل به نظر نمی‌رسد که همۀ متن کتاب از چنان دوران کهنی باشد، در برخی بخشهای آن نشانه‌هایی از عصر ماوریا وجود دارد.
مقصود اصلی نویسنده طرز حکومت شاه بر قلمرو نسبتا کوچک است؛ وی از راههای سازمان‌دهی اقتصاد کشور، گزینش وزیران، ادارۀ جنگ و چگونگی وضع و اخذ مالیات و توزیع آن سخن می‌گوید. او تأکید بسیار بر شبکۀ قاصدان، خبرچینان و جاسوسان دارد که در صورت نبود وزارت اطلاعات و نیروی انتظامی، نقش نیروی مراقب را در خدمت شاه برعهده بگیرد و به‌ویژه با تهدیدهای خارجی و ناآرامیهای داخلی مقابله کند.
ارتهـه شـاستره که دارای هدفی کاملا عملـی است، فلسفـۀ مشخصی عرضه نمی‌کند، ولی به سرشت انسانی، فسادپذیری او و شیوه‌هایی‌که شاه و خادم معتمدش می‌توانند از این‌ضعف بشری بهره‌برداری کنند، تلویحا نگـاهی شکـاکـانـه اگر نه بدبینانه دارد. باتوجه به این دید بدبینانه، در این سخن که شاه باید به وزیری که کشورش را اداره می‌کند، کاملا اعتماد کند، تناقضی به نظر می‌رسد. این تناقض در نمایش‌نامۀ سنسکریت مودْرا راکْشسه (راکشسۀ وزیر و خاتم او) به وسیلۀ ویشاکْهدتّه (ح سدۀ ۵ م) که احتمالا در دربار گوپتاها به سر می‌برده، نشان داده شده است.