کتاب حاج سیاح و کشف آزادی

(از تمام نقاطی که من دیده ام بدتر ایران ،است که هیچ جا به این درجه خراب و پریشان نیست جهت آن هم این است که در تمام زمین به این شدت ظلم از امراء و نفوذ جهل از ملاها نیست این دو سنگ آسیاب در ایران در نهایت قوت و شدت عموم مردم را خرد می کنند زیرا هر کس برای حفظ خودش در مقابل این دو قوه ناچار به تزویر و دروغگویی است که سبب انحطاط اخلاق است.) (حاج سیاح خاطرات)
در میان نسل اول روشنگران ایرانی حاج سیاح تنها کسی است که می شود گفت در ارتباط با مدرنیت کار میدانی کرده است آخوندزاده تمام عمرش را در تفلیس گذراند ملکم در ایران که بود نه دست به سیاحت داخلی ،زد و نه بیرون از دربار با مردم عادی حشرونشری داشت این تنها حاج سیاح بود که هم تمامی جهان مدرن آن زمان را از نزدیک دیده بود و هم چندین بار سراسر ایران را گشته و با طیف وسیعی از ،مردم ملایان و حکمرانان معاشرت کرده بود دشوار است کسی را در آن زمان یافت که به اندازه ی او اطلاعات دست اول از جهان و ایران داشته باشد به معنایی او یک مردم شناس بزرگ ایرانی بود