کتاب سده تیموری

«سده تیموری» اثر چارلز ملویل، پژوهشی دقیق در دوران پرفراز و نشیب‌ و درخشان تاریخ ایران، یعنی قرن پانزدهم میلادی (نهم هجری) است. این کتاب، به دنبال ریشه‌یابی و تحلیل چگونگی تداوم و تحول «اندیشه ایرانی» در این دوران پرتلاطم است. ملویل، تلاش دارد خواننده را به دل رویدادهای سیاسی و نظامی ببرد او بدین منظور نشان می‌دهد که چگونه عناصر فرهنگی، هویتی و تمدنی ایران، حتی تحت سیطره حکمرانانی با تباری غیرایرانی، علاوه بر زنده ماندن، به شکلی نوین، خود را بازتعریف کردند.
یکی از محورهای اصلی بحث در این اثر، چگونگی تعامل تیموریان با میراث کهن ایران‌زمین است. ملویل با آوردن متون تاریخی، دیوان‌های شعر، و آثار هنری آن دوران در کتابش، نشان می‌دهد که فرمانروایان تیموری، به ویژه شخصیت‌هایی چون شاهرخ و سلطان حسین بایقرا، چگونه آگاهانه یا ناآگاهانه در مسیر ایرانی‌مآبی گام برداشتند. این امر صرفا به حمایت از هنرمندان و ادیبان فارسی‌زبان خلاصه نمی‌شود؛ بلکه در ساختار دیوان‌سالاری، در انتخاب القاب و عناوین، و حتی در تلاش برای پیوند زدن شجره‌نامه خود به اساطیر ایرانی، قابل مشاهده است. کتاب به خوبی توضیح می‌دهد که «اندیشه ایرانی» در این دوره، یک مسئله ثابت و از پیش‌تعیین‌شده نبود چندانکه در یک فرایند پویا و در تعامل با عناصر فرهنگی ترکی-مغولی حاکمان، معنا و مصداق می‌یافت.
ملویل به دقت به بررسی مراکز عمده فرهنگی و سیاسی آن عصر، به‌ویژه هرات و سمرقند، می‌پردازد و نقش این شهرها را در پرورش و صدور فرهنگ و هنر ایرانی تبیین می‌کند. او نشان می‌دهد که چگونه این مراکز، به رغم رقابت‌های سیاسی و نظامی میان شاهزادگان تیموری، به کانون‌هایی برای تجمع دانشمندان، شاعران، نقاشان، و معماران بدل شدند و میراثی گران‌بها از خود به یادگار گذاشتند. توجه کتاب به جزئیات مربوط به کتابت، نگارگری، و معماری، تصویری زنده از غنای فرهنگی این دوران ارائه می‌دهد.
یکی دیگر از مسائل مهمی که کتاب به آن می‌پردازد، مسئله مشروعیت‌یابی تیموریان است. ملویل با واکاوی تاریخ‌نگاری عصر تیموری، نشان می‌دهد که چگونه مورخان آن دوره، در تلاش بودند تا با بهره‌گیری از الگوهای تاریخ‌نویسی ایرانی و اسلامی، و گاه با دستکاری و تفسیر رویدادها، تصویری مطلوب و مشروع از حاکمان تیموری ارائه دهند.
کتاب همچنین از بررسی مشکلات پیش روی این «اندیشه ایرانی» غافل نمی‌ماند. تفرقه‌های داخلی، جنگ‌های جانشینی، و ظهور قدرت‌های جدید در مرزهای ایران، همگی عواملی بودند که انسجام سیاسی و فرهنگی ایران‌زمین را تهدید می‌کردند. با این حال، ملویل استدلال می‌کند که همین دوران گذار و بحران، به نوعی زمینه را برای بازاندیشی و تقویت عناصر هویتی ایرانی فراهم آورد و راه را برای ظهور دولت ملی صفویه هموار ساخت. کتاب دارای هشت فصل و با فصولی همچون: داوران ایران: تاریخ نگاران و حامیان در عصر شکوفایی ادبی، اندیشه ایرانی در بنیاد سلسله مغول، دو سیاح ایرانی متاخر در قرن نهم هجری، عالم جامع العلوم مولانا حسین واعظ کاشفی و... ، کتاب در دوره تیموری: گلشن نقش و تذهیب، از مراغه تا سمرقند و فراتر از آن تقسیم شده است. البته به انضمام پیوست و آلبوم تصاویر آخر کتاب.
در مجموع، «سده تیموری» اثری است خواندنی برای پژوهشگران دانشجویان و دوستداران تاریخ ایران که دوران پربار تاریخ سیاسی، مذهبی و فرهنگی دوران تیموری را مورد بررسی قرار می‌دهند.