کتاب روشنگری و بیم و امیدهای روشنفکران در ایران

کتاب «روشنگری و بیم و امیدهای روشنفکران در ایران» نوشته علی میرسپاسی پرونده‌ی اسلام‌گرایی در ایران را از نگاهی متفاوت باز می‌کند. او از مرز تحلیل‌های سیاسی روزمره عبور کرده و به سراغ یک رویارویی تاریخی می‌رود: تقابل میان پروژه‌ی ناتمام مدرنیته در ایران و میراث پیچیده‌ی روشنگری. این کتاب به دنبال صدور حکم نیست، بلکه گره‌های فکری‌ای را هدف گرفته که هم در اندیشه‌ی ایرانی و هم در نگاه غرب به خود، تنیده شده‌اند.
اساس کتاب بر درک یک شکست استوار است. مدرنیته به ایران وارد شد، اما هرگز به طور کامل در ساختار جامعه درونی نشد. اسلام سیاسی، در تحلیل میرسپاسی، از دل همین ناکامی و سرخوردگی تاریخی سر برآورد همانند پاسخی به وعده‌های بر زمین مانده‌ی مدرنیته.
برای کالبدشکافی این پدیده، دو چهره‌ی محوری یعنی سید قطب و علی شریعتی در کنار هم قرار می‌گیرند. تلاش هر دوی این متفکران برای ارتباط میان ارزش‌های دینی و آرمان‌های مدرن بوده که در نهایت به ساده‌سازی مسائل بغرنج اخلاقی و سیاسی در چارچوب‌های ایدئولوژیک انجامید. در اندیشه‌ی شریعتی، کشمکشی دائمی میان عقلانیت انتقادی و شور انقلابی برای ساختن یک آرمان‌شهر اسلامی وجود داشت کشمکشی که سرانجام به پیروزی امیدهای آرمانی بر نگاه نقادانه ختم شد.
پروژه‌ی مدرنیزاسیون عصر پهلوی هم به دلیل ماهیت دستوری و بی‌ریشه بودنش، نتوانست زمینه‌های فرهنگی و اجتماعی لازم را برای خود فراهم کند. این خلا جدی، فضا را برای رشد جریان‌هایی باز کرد که هویت خود را در تقابل با غرب و از طریق احیای سنت دینی می‌ساختند. در همین نقطه، میرسپاسی با نگاهی به فیلسوفان مکتب فرانکفورت، خود پروژه‌ی روشنگری غربی را نیز به پرسش می‌کشد. تناقضات درونی روشنگری، وقتی به بستری غیرغربی مانند ایران منتقل شد، با شدتی دوچندان خود را نمایان ساخت. در اینجا پیشنهاد نویسنده، برای گام زدن در مسیر دموکراتیک در ایران، ساختارشکنی از تقابل‌های دوگانه شرق غرب سنت مدرنیته سکولار دینی و نظایر آن است وی این کار را به مدد مراجعه به سنت‌های روشنگری بریتانیا و امریکا بذر توجه به جنبش‌های استقلال هند و حقوق معدنی آمریکا و میراث‌های فرهنگی مثبت ایرانی چه قبل و چه پس از اسلام میسر می‌داند.
از مزیت‌های کتاب روشنگری و بیم و امیدهای روشنفکران در ایران، آموزشی بودن آن است به نظر می‌رسد نویسنده به هنگام نگارش و تنظیم نهایی آن سعی بسیاری کرده تا مطالب پیچیده نظری را به شکل و شیوه‌ای سامان دهد تا برای مخاطبینی که دارای آگاهی یک متخصص در حوزه جامعه‌شناختی نیستند و هم برای یک متخصص مسائل تئوریک جالب باشد، این کتاب سبب بازاندیشی در مسیری که طی کرده‌ایم می شود.