کتاب کشف ایران

کتاب «کشف ایران: تقی ارانی و جهان وطن گرایی رادیکال او» نوشته علی میرسپاسی، کاوشی دقیق و روشنگر درباره شخصیتی است که تا حد زیادی در تاریخ‌نگاری ایران مدرن نادیده گرفته شده است: تقی ارانی. این کتاب که در سال ۲۰۲۱ توسط انتشارات دانشگاه هاروارد منتشر شده، زندگینامه فکری عمیقی از ارانی - شیمیدان، متفکر سیاسی و سردبیر مجله تأثیرگذار «دنیا» - ارائه می‌دهد؛ فردی که زندگی و اندیشه‌اش لحظه‌ای تعیین‌کننده در شکل‌گیری مدرنیته ایرانی در اوایل قرن بیستم بود. میرسپاسی از طریق تحقیقات دقیق بایگانی و دیدگاهی نظری تیزبینانه، ارانی را به عنوان همسخنی مهم در جریان‌های جهانی مارکسیسم، جهان‌وطنی و ناسیونالیسم ضداستعماری دوباره معرفی می‌کند. علی میرسپاسی، محقق برجسته تاریخ روشنفکری ایران و استاد دانشگاه نیویورک، به ارانی نه به عنوان یک حاشیه در ظهور سیاست چپ ایران، بلکه به عنوان متفکری پویا که با چالش‌های فلسفی و سیاسی زمان خود درگیر بوده، می‌نگرد. در قلب کتاب استدلالی قانع‌کننده نهفته است: دیدگاه ارانی نه صرفا ایدئولوژیک، بلکه عمیقا جهان‌وطنی بود که ریشه در تعامل انتقادی با اندیشه روشنگری اروپایی و هویت فرهنگی ایرانی داشت. او به دنبال ترکیبی بود که ایران را از نظر فکری و سیاسی در برابر سلطه استعماری توانمند سازد، بدون آنکه ارتباط خود را با ویژگی‌های فرهنگی‌اش از دست بدهد. کتاب با بررسی سال‌های شکل‌گیری ارانی در آلمان بین دو جنگ جهانی آغاز می‌شود؛ جایی که او شیمی‌فیزیک خواند و با گفتمان‌های مارکسیستی و ضدفاشیستی روبه‌رو شد. این تجربیات اساسا نقد او را از ذات‌گرایی شرق‌شناسانه و محافظه‌کاری سنت‌گرا شکل داد. میرسپاسی تکامل فکری ارانی را دنبال می‌کند و نشان می‌دهد چگونه مواجهه او با فلسفه و علم آلمانی با تلاش‌هایش برای بازتعریف هویت ملی ایرانی از طریق لنز سکولار و ماتریالیستی تلاقی کرد. فصل‌های بعدی به بازگشت ارانی به ایران و تأسیس «دنیا» می‌پردازد؛ مجله‌ای که به بستری برای تعامل انتقادی با جامعه، تاریخ و ایدئولوژی ایران تبدیل شد. میرسپاسی نوشته‌ها و تصمیمات ویراستاری ارانی را به دقت تحلیل می‌کند و نشان می‌دهد چگونه او در پی بازتعریف هویت ایرانی از طریق ماتریالیسم تاریخی بود، در حالی که نسبت به مارکسیسم جزم‌اندیشانه تردید داشت. برداشت ارانی از «شخصیت ملی» ذات‌گرایانه نبود و ریشه در تجربه تاریخی و شرایط اجتماعی-اقتصادی داشت. از نظر موضوعی، «کشف ایران» به پرسش‌هایی درباره مدرنیته، هویت و اخلاق مسئولیت فکری می‌پردازد. میرسپاسی نشان می‌دهد چگونه دیدگاه ارانی در مورد ایران مدرن با گشودگی رادیکال به ایده‌های جهانی شکل گرفته، اما در عین حال مبتنی بر تعهد به عدالت اجتماعی و آرمان‌های دموکراتیک بوده است. این کتاب همچنین بر پایان غم‌انگیز ارانی - دستگیری و احتمالا اعدام در سال ۱۹۴۰ - پرتو می‌افکند و اهمیت بالای مخالفت فکری در محیط‌های اقتدارگرا را برجسته می‌کند.
در پایان، مطالعه میرسپاسی هم بازیابی علمی و هم مداخله‌ای سیاسی است. این کتاب خوانندگان را دعوت می‌کند تا تبارشناسی مدرنیسم ایرانی را از دریچه‌ای پیچیده‌تر و جهان‌شهری‌تر بازاندیشی کنند؛ دریچه‌ای که در آن چهره‌هایی مانند تقی ارانی صرفا پیشگامان ایدئولوژی‌های بعدی نیستند، بلکه خود متفکرانی اصیل به شمار می‌آیند.