کتاب ایران و جنگ جهانی اول

کتاب «ایران و جنگ جهانی اول» نوشته‌ی تورج اتابکی، هما کاتوزیان و دیگر نویسندگان، اثری تحقیقی با رویکردی تحلیلی به حوادث جنگ جهانی اول و چگونگی ورود ایران به این جنگ می‌باشد. نویسندگان با رویکردی تازه سعی دارند جامعه‌ی ایرانی در آن زمان را با درنظرگیری شرایط و موقعیت‌های اقتصادی اجتماعی و فرهنگی بررسی کنند تا به این برسند که چه بر سر مردم و جامعه ایران در خلال جنگ جهانی اول پیش‌آمده است. این کتاب در ۹ فصل و با عناوین: ۱. جنگ جهانی اول رقابت قدرت‌های بزرگ و شکل‌گیری جامعه‌ی سیاسی در ایران؛ ۲. دولت موقت ایران؛ ۳. پیش به‌سوی شرق: فعالیت‌های دستگاه اطلاعاتی عثمانی در ایران؛ ۴. ملی‌گرایی ایرانی و ژاندارمری دولتی؛ ۵. اسماعیل آقا سیمکو جنگ سالار کرد در مرز ترکیه و ایران در اوایل قرن بیستم؛ ۶. روایت احمد کسروی از قیام شیخ محمد خیابانی؛ ۸. پان‌ترکیسم و ملی‌گرایی ایرانی؛ ۹. شورای تبلیغات بین‌المللی و تأسیس حزب کمونیست ایران، تنظیم شده است.
یکی از نکات مهم این کتاب، بررسی بستر تاریخی جنگ جهانی اول است از آنجایی که این جنگ و پیامدهای آن پر اهمیت‌ترین فصل سیاسی تاریخ قرن بیستم می‌باشد، ایران نیز دستخوش حوادث و تلاطمات این اتفاق شد. در واقع پس از آغاز جنگ، فشار دولت‌های خارجی در ایران افزایش یافت و شکاف سیاسی دیرینه را دوچندان ساخت. حکومت مرکزی آن عصر دچار چند‌دستگی و چند‌پارگی شد که تمامی کابینه‌ها عمری کوتاه پیدا کردند به‌طوریکه نمی‌توان حکومت مرکزی را یگانه قدرت مهم در آن زمان ایران دانست. نویسندگان توضیح می‌دهند چگونه این معضلات باعث افت وضعیت کشور شده بود، همینطور استدلال می‌کنند پیدایش جامعه‌ی سیاسی در ایران معاصر به نهضت مشروطه در آغاز قرن بیستم باز می‌گردد. در انقلاب مشروطه نظر غالب بر آن بود که شرط پیشرفت اجتماعی و سیاسی ایران وجود حکومت متمرکز و قدرتمندی بر اساس قانون و نظم است، اما با بررسی‌هایی که انجام‌گرفته شده نشانگر این است که به این موارد توجه نشده بود و جامعه ایرانی در ابهام باقی مانده بود.
در مجموع، کتاب «ایران و جنگ جهانی اول» با رویکردی تازه و زوایای جدید به مسئله ملی‌گرایی پان‌ترکیسم و دولت‌های خارجی و فشار‌های آن‌ها به دولت مرکزی ایران و غیره می‌پردازد و منبع ارزشمند برای مطالعه وضعیت سیاسی اجتماعی ایران در خلال جنگ جهانی می‌باشد.