"تاریخ آگاتا نگغوس "نخستین نوشتاری است که به خط ارمنی درباره تاریخ ارمنیان نگاشته شده است .این کتاب که در سده‌های سوم و چهارم میلادی به رشته تحریر درآمده اطلاعاتی درباره گروش ارمنیان به مسیحیت و نخستین دولت‌های ارمنی به دست می‌دهد .کتاب، هر چند مملو از قطعه‌های مربوط به یادبود شهیدان است، اما اسناد و مدارک تاریخی دقیقی را در بردارد . در مقدمه مترجم آمده است" :این کتاب در حقیقت با هدف خاصی نوشته شده است .این کتاب بیانگر آمال طبقه روحانی ارمنی است که به عنوان سلاحی عقیدتی در دست کلیسای ارمنی بر ضد نفوذ بیگانگان به کار می‌رفت و بر استقلال کلیسای ارمنی از کلیسای یونانی و آشوری تاکید می‌کرد .با این حال، این کتاب منبعی مهم برای شناخت آیین بت پرستی ارمنیان و ایزدان ارمنی پیش از مسیحیت می‌باشد ."کتاب شامل یک پیش‌گفتار و سه بخش است . در پیش‌گفتار هدف از نگارش کتاب ذکر شده و در بخش نخست به اجمال از انقراض سلسله اشکانیان و روی کارآمدن اردشیر ساسانی و جنگ با ارمنستان، همچنین راه یافتن گریگور قدیس (مولف) به دربار ارمنستان سخن رفته است . بخش دوم حاوی موعظه و خطابه گریگور مقدس می‌باشد که در واقع خلاصه متن کتاب مقدس است که طی آن ارمنیان به مسیحیت دعوت شده‌اند .(این بخش در ترجمه فارسی حاضر نیامده است) .بخش سوم و مهم‌ترین بخش کتاب به تاریخ گرویدن ارمنستان به دین مسیح و رویدادهای مربوط به آن اختصاص دارد .این بخش متضمن اطلاعاتی ارزشمند درباره ایزدان باستانی ارمنی، خاندان‌های اشرافی، جغرافیای ارمنستان، گسترش مسیحیت و نخستین حکومت‌های ارمنی است .
کتاب تاریخ ارمنیان
نائیری