این کتاب بر اساس نسخه‌ی خطی «مراسلات عاشق و معشوق ستمگر» تنظیم‌شده که از مجموعه مراسلات ادبی-غنایی دوره‌ی قاجار است و اکنون در کتابخانه‌های ملی، مجلس و کتابخانه‌ی طبرسی قابل بازیابی است. این مراسلات شامل سی‌و‌یک نامه‌ی عاشق و سی‌و‌یک نامه از معشوق است و هر نامه‌ی عاشق، مطالبی به نظم و نثر دارد. در حاشیه‌ی صفحه‌ها هم اشعاری به مناسبت نامه‌ها نوشته‌شده که در ضمن آنها، اشعار ترکی با تخلص «مجرم» آمده است. بنابراین، نویسنده‌ی این نامه‌ها شاعری است با تخلص مجرم که در ۱۲۶۶ قمری -تاریخ پشت صفحه‌ی اول نسخه- می‌زیسته است.
در «مراسلات عاشق و معشوق»، زمان، مکان، نام و نشان عاشق و معشوق مجهول و نامشخص است. شاید نویسنده نشانی از عاشق و معشوق خاصی مدنظر نداشته و هدف او شرح حال عشاق واقعی بوده است. البته در فضاسازی متن، غم، شادی، ترس از جدایی و نظیر آنها که شرح‌حالی از احوالات عاشقان راستین است به چشم می‌خورد. او شرح دردها و رنج‌های عاشقی راستین را روایت می‌کند که عنصر عشق تمام وجودش را فراگرفته و با این پیوند مقدس موجودیت می‌یابد. حضور مستمر عشق این عاشق پاکباخته که نامی از او و معشوقش در میان نیست، حکایت از احساسات عمیق عشقی مثال زدنی دارد. حقیقت موضوعی این مراسلات در ابتدا همانند درون‌مایه‌های رایج ادبیات غنایی، ماجرای عاشقی سراسر نیاز و معشوقی سراسر ناز را روایت و از پاکبازی عاشقی وفادار و بی‌وفایی معشوقی ستمگر حکایت می‌کند که نویسنده در بیشتر سطرها گریزی به این مطلب می‌زند و به کرات، معشوق را با صفاتی چون سنگدلی و ستمگری وصف می‌کند.
این نامه‌ها با زاویه‌دید اول‌شخص به رشته تحریر درآمده است. در واقع، نویسنده با زاویه‌دید اول‌شخص که از آن به‌عنوان زاویه‌کلی و یا دید پرنده‌وار نیز نام برده می‌شود، زوایایی از دفتر خاطرات و شرح احوال انسانی عاشق را گشوده و به تصویر می‌کشد و بدین‌گونه، بین مخاطبان خود و اثر، با دیدی واقع‌بینانه، پیوندی عمیق برقرار می‌کند. همچنین حالات روحی و عاطفی عاشق با زبردستی تمام در خلال جملات، چنان شورانگیز توصیف می‌شود که هر خواننده‌ی صاحب‌دلی را با خود همراه می‌کند. در این اثر، نویسنده ذهنیات و کارکردهای رفتاری عاشقی صبور با معشوق گریز‌پایش را در گفتگویی درونی (مونولوگ) به خوبی بیان می‌کند و مناظره‌های عاشقانه که در قالب نامه‌های عاشق و جوابیه‌های معشوق روایت می‌شود، گویای این واقعیت است که عاشق بی‌قرار، قبل از وصال، یار و همراهی جز خیال معشوق ندارد و تنهایی‌اش را فقط با خیال او پر می‌کند.
این مجموعه، اثری غنایی و بیانگر حالات درونی نویسنده‌شان است. مراسلاتی که از سوز دل عاشق حکایت می‌کند و حتی جملات خبری‌اش هم آنقدر لطیف و دل‌نشین است که هر خواننده‌ای را سر ذوق می‌آورد. ویژگی‌های این کتاب از نظر صرف، نحو و انشاء درخور توجه است. تناسب قال و مقال، صراحت در بیان، ایجاز و کوتاهی جملات، زبان ادبی و وفور کاربرد سجع و ترصیع و موازنه از نکات برجسته‌ی این نامه‌ها است.
کتاب نامه های عاشق و معشوق در دوره ی قاجار
مروارید