کتاب روشنفکران فرانسوی 1944-1956

کتاب «روشنفکران فرانسوی 1944-1956» اثر تونی جات، تاریخ‌نگار برجستهٔ بریتانیایی، تیر تیز نقد را به سوی روشنفکران فرانسوی پس از جنگ جهانی دوم نشانه می‌رود. این اثر که در سال ۱۹۹۲ منتشر شد، هم روایتی تاریخی، و هم محاکمه‌ای اخلاقی است بر سکوتی که بسیاری از چهره‌های سرشناس ادبیات و فلسفهٔ فرانسه در برابر جنایات استالینیسم پیشه کردند. جات در این کتاب، با ترکیبی از طنز گزنده و تحلیل‌های موشکافانه، نشان می‌دهد چگونه عشق کورکورانه به ایده‌های انقلابی، وجدان جمعی نخبگان را به خواب زد.
کتاب به دو بخش اصلی تقسیم می‌شود: نخست، بررسی نقش روشنفکران در توجیه استالینیسم و کمونیسم شوروی از دههٔ ۱۹۳۰ تا ۱۹۵۶، و دوم، تحلیل واکنش‌های آنها به افشاگری‌های خروشچف در مورد جنایات استالین. جات با تمرکز بر چهره‌هایی مانند ژان پل سارتر، سیمون دوبووار، آلبر کامو و امانوئل مونیه، تضاد آشکار میان ادعاهای انسان‌گرایانه و سکوت مرگبارشان در برابر سرکوب‌های حکومت‌های کمونیستی را برملا می‌کند.
برای نمونه، سارتر که همواره از «تعهد روشنفکر» سخن می‌گفت، سال‌ها از محکومیت اردوگاه‌های کار اجباری در شوروی طفره رفت، حال آنکه کامو که هرگز اسیر جذابیت ایدئولوژی کمونیسم نشد به دلیل انتقادهایش از خشونت‌های استالینیستی، از حلقه‌های روشنفکری پاریس طرد شد. جات این تناقض‌ها را نه خطاهای فردی، که نشانهٔ بحرانی عمیق‌تر در فرهنگ روشنفکری فرانسه می‌داند.
جات در این اثر، از شیوه‌ای توامان بهره می‌گیرد: تحلیل مقالات منتشرشده در نشریات مختلف، نامه‌های خصوصی، و سخنرانی‌های عمومی. او نشان می‌دهد چگونه بسیاری از روشنفکران، حتی پس از افشاگری‌های خروشچف در ۱۹۵۶، به جای بازنگری مواضع خود، به توجیه «اشتباهات گذشتهٔ» شوروی روی آوردند. این وفاداری کورکورانه به ایدئولوژی، از نگاه جات، نتیجهٔ جایگزینی «ایده‌های انتزاعی» به جای «واقعیت‌های عینی» است.
نثر جات در این کتاب، عجیب است بگونه ای که هم جدیت خشک دانشگاهی است و هم طنزی ویرانگر. هنگام توصیف سکوت سارتر در برابر سرکوب قیام مجارستان در ۱۹۵۶، می‌نویسد: «او ترجیح داد به جای محکومیت تانک‌های شوروی، به نقد بورژوازی غرب بپردازد؛ گویی ظلم، تنها زمانی واقعی است که از چپ نمادین سر نزند!». این جملات تند، کتاب را از حوزهٔ تاریخ‌نگاری صرف فراتر برده و به متنی شبیه به دادخواست اخلاقی تبدیل می‌کند.
نکتهٔ درخشان کتاب، توانایی جات در پیوند دادن گذشته به حال است. او هشدار می‌دهد که شیفتگی به ایده‌های انتزاعی چه کمونیسم، چه نئولیبرالیسم می‌تواند وجدان اخلاقی را به خواب برد. آن هم در عصری که «پساحقیقت» بر گفتمان‌های سیاسی سایه افکنده است. در‌واقع، کتاب «روشنفکران فرانسوی 1944-1956» یادآوری می‌کند که روشنفکران امروز نیز در خطر تکرار اشتباهات پیشینیان‌اند: جایگزینی شعارهای زیبا با مسئولیت اجتماعی.