کتاب دفترهای زندان (دفتر پنجم)

"دفترهای زندان" آنتونیو گرامشی یکی از تأثیرگذارترین آثار در نظریه‌ی سیاسی، فلسفه و مطالعات فرهنگی است. این نوشته‌ها، که در دوران حبس او توسط رژیم فاشیستی موسولینی به رشته‌ی تحریر درآمده‌اند، بازتاب‌های او درباره‌ی قدرت، ایدئولوژی، هژمونی و ماتریالیسم تاریخی را در بر می‌گیرند. "دفتر پنجم" مرحله‌ای کلیدی در این مجموعه محسوب می‌شود، زیرا در آن ایده‌های گرامشی انسجام بیشتری یافته و به نقدی عمیق از قدرت دولتی و سلطه‌ی فرهنگی بدل شده‌اند.
این جلد، کاوش گرامشی درباره‌ی هژمونی را گسترش می‌دهد-نه فقط به‌عنوان شکلی از حکومت سیاسی، بلکه به‌عنوان نیرویی ایدئولوژیک و فرهنگی که سلطه را از طریق رضایت، نه صرفا اجبار، حفظ می‌کند. او همچنین به بررسی نقش روشنفکران در شکل‌دهی به آگاهی عمومی و رابطه‌ی میان جامعه‌ی مدنی و قدرت سیاسی می‌پردازد. تأملات گرامشی در "دفتر پنجم" پلی میان مارکسیسم کلاسیک و نظریه‌های انتقادی پس از آن ایجاد می‌کند و این اثر را به متنی کلیدی برای درک پیوندهای پیچیده‌ی سیاست، فرهنگ و ایدئولوژی بدل می‌سازد.
یکی از برجسته‌ترین جنبه‌های "دفتر پنجم"، تبیین دقیق‌تر مفهوم هژمونی است. گرامشی بین «جامعه‌ی سیاسی» (حوزه‌ی نهادهای دولتی، قوانین و اعمال قدرت) و «جامعه‌ی مدنی» (حوزه‌ی فرهنگ، آموزش و ایدئولوژی) تمایز قائل می‌شود. او استدلال می‌کند که طبقات حاکم قدرت خود را نه تنها از طریق زور، بلکه با اعمال رهبری ایدئولوژیک حفظ می‌کنند، و این امر نشان‌دهنده‌ی نقش محوری فرهنگ و کار فکری در تداوم یا به چالش کشیدن ساختارهای مسلط است. در این دفتر، مفهوم «روشنفکر ارگانیک» نیز وضوح بیشتری می‌یابد. برخلاف «روشنفکران سنتی» که خود را مستقل از مناسبات اقتصادی می‌دانند، روشنفکران ارگانیک مستقیما درگیر مبارزه‌ی طبقاتی‌اند و به‌عنوان حلقه‌ی واسط میان طبقه‌ی کارگر و جنبش‌های انقلابی عمل می‌کنند. این ایده، چارچوبی اساسی برای تحلیل گفتمان رسانه‌ای، دانشگاهی و سیاسی در جوامع معاصر فراهم می‌آورد.
گرامشی همچنین خوانش خود از ماتریالیسم تاریخی را اصلاح کرده و استدلال می‌کند که تاریخ صرفا توسط ساختارهای اقتصادی تعیین نمی‌شود، بلکه نیروهای فرهنگی و ایدئولوژیک نیز در شکل‌دهی به آن نقش دارند. این دیدگاه، او را از جبرگرایی اقتصادی سخت‌گیرانه‌ی برخی اشکال مارکسیسم کلاسیک متمایز کرده و اثر او را در حوزه‌هایی چون مطالعات فرهنگی، جامعه‌شناسی و علوم سیاسی ماندگار ساخته است.
"دفتر پنجم" نمونه‌ی روشنی از فلسفه‌ی پراکسیس گرامشی است-رویکردی مارکسیستی که بر تعامل فعال با شرایط تاریخی، به‌جای نظریه‌پردازی انتزاعی، تأکید دارد. تأملات او در این دفتر، پیش‌درآمدی بر بسیاری از تحولات بعدی در نظریه‌ی انتقادی است، به‌ویژه در آثار متفکرانی همچون لوئی آلتوسر، استوارت هال و ادوارد سعید. تداوم اهمیت "دفتر پنجم" به دلیل بینش آن درباره‌ی نحوه‌ی اعمال قدرت در ورای ساختارهای دولتی، از طریق رسانه‌ها، آموزش و ایدئولوژی، همچنان برجسته است. در عصر رسانه‌های دیجیتال، سیاست‌های پوپولیستی و نبردهای روایت‌محور، چارچوب فکری گرامشی برای درک سلطه‌ی ایدئولوژیک بیش از هر زمان دیگری کارآمد به نظر می‌رسد.
"دفترهای زندان - دفتر پنجم" مرحله‌ای کلیدی در سیر اندیشه‌ی آنتونیو گرامشی محسوب می‌شود؛ جایی که نظریات او درباره‌ی هژمونی، روشنفکران و ماتریالیسم تاریخی به بلوغ می‌رسد. این اثر برای پژوهشگران نظریه‌ی سیاسی، مارکسیسم و مطالعات فرهنگی ضرورتی انکارناپذیر دارد و بینش‌هایی ماندگار درباره‌ی چگونگی تداوم و مقاومت در برابر سلطه‌ی قدرت در جوامع مدرن ارائه می‌دهد.