کتاب نه تنبیه نه تشویق

به طورکلی پاداش در تکالیف گوناگون بسیاری نه تنها موجب بهبود عملکرد نمی شود بلکه کیفیت کار را خدشه دار می سازد، به ویژه تکالیفی که نیاز به خلاقیت دارند. البته برنامه تشویقی یا پرداخت برمبنای شایستگی، به استفاده از پاداش بستگی دارد. اما به چه دلیل باید باور کنیم چنین کاربردی از عواملی که سایر انگیزه های بیرونی را عقیم می گذارند تأثیر نخواهد پذیرفت؟ خیر. انگیزه بیرونی در محیط های کاری به هیچ وجه موثرتر از محیط های دیگر نیست. در سال ۱۹۶۰ مک گرگور با توجه به اینکه برنامه های تشویقی می توانند به پیامدهای زیر منجر شوند آنها را مورد انتقاد قرار داده است: محدود ساختن عمدی بازدهی، مخفی کاری، تولید پنهانی، گزارشهای دروغین ...، خصومت نسبت به مجریان برنامه، بدبینی و تردید درباره صداقت و انصاف مدیران، بی تفاوتی نسبت به اهمیت همکاری با دیگر بخش های سازمان (جز در مواردی که شامل همکاری دسیسه آمیز برای شکست نظام پاداش دهی صورت می گیرد).

معلمی از صحبت کردن دانش آموزان در کلاس عصبانی می شود. بی گمان وی باید شهامت داشته باشد که از خود بپرسد آیا عاقلانه است انتظار داشته باشم دانش آموزان مدتی طولانی کاملا ساکت و بی سروصدا بنشینند، یا شاید اصلا اشکال از من است که حوصله سروصدای بچه ها را ندارم. مسلّم است که توجیه محترمانه کودکان شش ساله برای آرام نشستن، مستلزم صبر و تلاش است. اما اعلام این مطلب که "اگر ساکت بنشینید فلان جایزه را خواهید گرفت..." مستلزم به خرج دادن هیچ شهامتی، هیچ فکر و تلاشی، هیچ صبر و حوصله ای، هیچ استعدادی و هیچ صرف وقتی از سوی معلم نیست.

هر چیزی که به عنوان شرط یا پیش نیاز چیز دیگری مطرح گردد، یا به عبارتی وسیله ای شود برای رسیدن به هدفی دیگر، از مطلوبیت و ارزش کمتری برخوردار است. شرط «این کار را بکن تا آن را بگیری» بلافاصله ارزش «این» را در مرتبه بعد قرار می دهد. پاداش گیرنده با خود می گوید که «اگر آنها باید برای این کار به من رشوه بدهند حتمآ کاری است که من دوست ندارم بکنم

حتمآ باید این را هم یاد بگیریم؟ یا «آیا این مطلب در امتحان می آید؟» هر آموزگاری باید معنی این سوالها را بداند. این سوالها زنگ خطر را به صدا درمی آورند. زبان حال دانش آموزی که چنین سوالی را مطرح می کند این است: افراد خوش نیتی که با رشوه یا تهدید مرا وادار به انجام تکالیف کرده اند عشق به یادگیری را در من کشته اند. حالا همه آنچه من می خواهم بدانم این است که آیا باید آن تکالیف را انجام بدهم یا نه، و اگر انجام بدهم در قبال آن چه چیزی نصیبم می شود.