ظهور و گسترش اسلام در سرزمین بدوی و فاقد فرهنگ تمدن شبه جزیره، چنان تأثیرگذار و درخشان جلوه نمود که در مدت زمان کوتاهی، بسیاری از سنت های جاهلی و تعصبات قبیله ای جای خود را به احکام و تعالیم عدالت محور اسلام داد. بعد از رحلت رسول خدا عدم پای بندی به اجرای آموزه های اسلامی و بازگشت به مولفه های جاهلی، حکومت و جامعه را به تدریج دچار تغییر و تحول ارتجاعی نمود. اندیشه های جاهلی که در گذشته محدود به اشرافیت مکی، برتری قریش و یا اولویت ها و تعصبات قبیله ای و عشیره ای بود، این بار در ساختار حکومتی و اجتماعی با تغییر ظاهری و صوری، اما با همان ماهیت گذشته نمایان شد.
فاصله گرفتن از سنت های ناب نبوی، و خو گرفتن با سنت های نوین جاهلی ، باعث ایجاد معضلات و چالش های پیچیده گردید. احیای سیره و سنت نبوی در حکومت علوی با تربیت و رشد در فضای حاکمیت گذشته، نومسلمانان و حتی مسلمانان سابقه دار را دچار تناقض و تردید شدید در تصمیم گیری های مهم و تأثیرگذار در سرنوشت جامعه نمود. وقوع جنگ های سه گانه جمل، صفین و نهروان که از آنها تعبیر به جنگ های داخلی می کنیم، حاصل این تضاد و تناقض هاست... (ص. ۶۱)
سروش