کتاب اللمع فی التصوف

سرشت اقلیمی و سرنوشت تاریخی ما چنان قلم و رقم خورده که بیشترین مایه‌های ذات‌زادمان و مهمترین جان‌آورد و مایه‌پرورد زبان و فرهنگمان در فضایی اشراق‌گون امکان طلوع و ظهور بیابند و شاخ و برگ بگیرند.
عرفان در تاریخ ایران بازتاب صدها صدای ناگفته شد و تنها آوای مردمی گشت که توان و توش هرگونه فریاد را در حلقوم او خفه ساخته بودند و جز در قالب کلماتی اندک امکان گفتار یافته‌های خویش را نداشتند. می‌توان گفت که عرفان در طول تاریخ ایران -به ویژه بعد از اسلام- چنان در تار و پود زبان و فرهنگ ایران تنیده شد که همهٔ هویت آن را از آن خود ساخت چنان که بدون شناخت عرفان تصویر و تصور درستی از ایران را غیرممکن ساخت.
اللمع فی التصوف، از مآخذ مهم و آثار گرانبهایی است که دربارهٔ سیر و سلوک تصوف به قلم یک ایرانی فرزانه به زبان عربی تألیف شده است، و همواره جزء معتبرترین منابع عرفان‌شناسی و سیر تحولات تاریخی آن دل‌ها و چشم‌ها را می‌ربوده است. متن انتقادی اثر را نیکلسون، محقق نامدار ادبیات عرفانی اسلامی پس از کوشش و تلاش بسیار به همراه خلاصهٔ آن به زبان انگلیسی در سال 1914 م. منتشر کرد.
علاوه بر قدمت تألیف، نوع نگاه مولف، گستردگی مباحث و موضوعات، پرداخت مسائل غامض و شبهه‌ناک، نثر متین و پخته و نگاهداشت تعادل در همهٔ مقوله‌های مربوط به تصوف، از عوامل تأثیرگذار بر گسترش و نفوذ کم‌نظیر آن در بین تمامی گروه‌های عرفان‌گرا و صوفی مشرب بوده و هست.
ابونصر سراج طوسی از زاهدان و صوفی مشربان عصر خود بوده و همهٔ قبیله و خانوادهٔ او عابدان صوفی بوده‌اند و در مشرب تصوف بیشتر طریقت صحو و زهد را می‌پیموده‌اند و چندان اهل سکر و شطح و عشق نبوده‌اند. و چنان که از فحوای کلمات شیخ در خلال اللمع برمی‌آید، او همواره می‌کوشد شطحیات مشایخ سکر را هم به گونه‌ای شریعت‌پسند تأویل کند و طریقتبان عهد خود باشد تا عوام نشورند و علمای عوام برنیاشوبند.
«اللمع» شامل 14 کتاب و هر کتاب از باب‌های مختلفی تشکیل شده است. کتاب اول مقدمات، کتاب دوم احوال و مقامات، کتاب سوم در باب دریافت صوفیان از قرآن و پیروی از آن، کتاب چهارم در باب اسوه بودن رسول خدا(ص) و چگونگی اقتدا به او، کتاب پنجم مستنبطات، کتاب ششم یاران و همنشینان پیامبر، کتاب هفتم در مراسم و آداب صوفیان، کتاب هشتم در مسائل و اختلاف اقوال صوفیان ‌در پاسخ‌های آنها، کتاب نهم مکاتبات و خطبه‌ها و اشعار و دعاها و رسائل صوفیان، کتاب دهم در سماع، کتاب یازدهم وجد، کتاب دوازدهم در اثبات علامات و کرامات صوفیان، کتاب سیزدهم در بیان مشکلات و کتاب چهاردهم تفسیر شطحیات و کلماتی که ظاهرشان زشت و ناپسند می‌آید اما در باطن زیبا و درست هستند.