کتاب تنها یک

کتاب «تنها یک»، تجربه‌ای کم‌نظیر در تئاتر معاصر ایران است؛ تجربه‌ای که مرزهای درام کلاسیک را می‌شکند و از دل فرم تک‌نفره و روایت اپیزودیک، به بازخوانی دردهای یک نسل و جامعه می‌رسد. این اثر که جایزه‌ی نخست پنجمین دوره انتخاب آثار برتر ادبیات نمایشی ایران را نیز کسب کرده، نه‌تنها نمایشنامه است، بلکه در قالب کتاب، شامل نقدها، کاتالوگ اجرا و تحلیلی گسترده است که آن را به مستندی زنده از یک تجربه‌ی تئاتری تبدیل می‌کند.
در قلب این نمایش، کاراکتر مهران صوفی ایستاده است: نویسنده‌ای که در مقام راوی، تحلیل‌گر و بازیگر، قصه‌ی خودش را می‌گوید؛ قصه‌ای که در آن طنز و تلخی، رئالیسم و سورئال، در هم تنیده‌اند. او با مرور آثار و اندیشه‌هایش، ما را وارد فصلی از تأمل و پرسش می‌کند: چرا نمایش می‌نویسیم؟ چرا قصه می‌گوییم؟ و اصلا آیا گفتن چیزی را تغییر می‌دهد؟ فرم اپیزودیک نمایش، همچون فصل‌های یک دفترچه‌ی شخصی است؛ گاهی تلخ، گاهی مضحک و گاهی آشکارا گزنده. اپیزودهایی مثل «اپیدمی خنده» یا «ناگفته‌ها» با زبان طنز و سوررئال، جامعه‌ای را نشان می‌دهند که از درون می‌خندد، اما در سکوت رنج می‌کشد. در نقطه‌ی مقابل، مونولوگ‌های متأمل و سنگین مهران صوفی، لایه‌ای دیگر از نمایش را می‌سازد؛ جایی که تجربه‌ی جمعی به اعترافی فردی بدل می‌شود و از دل این مونولوگ‌ها، تصویری از نسلی آرمان‌خواه که اکنون در چنگال خستگی و ناامیدی اسیر شده، به چشم می‌آید. نمایش با نگاهی تحلیلی و گاه آموزشی پیش می‌رود، اما از نصیحت و شعار می‌گریزد. رویکرد یعقوبی به‌روشنی یادآور تکنیک فاصله‌گذاری برشت است: تماشاگر به تماشای روایت دعوت می‌شود، اما درست در لحظه‌ای که خطر هم‌ذات‌پنداری کامل وجود دارد، متنی تحلیلی یا پرسشی درون‌متنی، او را به فکر وا‌می‌دارد. در این میان، طنز نقشی کلیدی دارد: مثل نخ نامرئی که اپیزودها را به هم می‌دوزد و وزن تلخی‌ها را سبک می‌کند؛ اما این طنز، همیشه خنده‌ی خالص نیست؛ گاهی لبخندی است که در پس آن، پرسشی عمیق‌تر پنهان شده است. مهران صوفی در پایان، به مونولوگی می‌رسد که یکی از گزنده‌ترین فرازهای اثر است؛ جایی که می‌گوید: «تنها راه ممکن راهی ناممکن است، انکار عدالت در دنیا.» جمله‌ای کوتاه که چکیده‌ی درک عمیق از بن‌بست‌ها و آسیب‌های اجتماعی است؛ و گواهی بر شکست نسلی که میان خواستن و نتوانستن گرفتار شده است. «تنها یک» با این ساختار مدرن، مرز میان نمایش و تحلیل، آموزش و اجرا، و جدیت و شوخ‌طبعی را کم‌رنگ می‌کند. اجراهای صحنه‌ای آن نیز - با بهره‌گیری از طراحی ساده اما موثر و تکیه بر قدرت کلام و بدن بازیگر - تجربه‌ای متفاوت خلق کردند که نزد مخاطب حرفه‌ای تئاتر ماندگار شد.
در نهایت، این اثر چیزی بیش از یک نمایشنامه است: سندی زنده از تلاشی برای گفتن، برای تحلیل، و برای پرسیدن دوباره‌ی پرسش‌هایی که هیچ‌گاه پاسخ نهایی ندارند. پرسش از کارکرد هنر، نقش نویسنده، و مسئولیت ما در قبال دردهای دیده و نادیده‌ی جامعه. از این روست که «تنها یک» نه‌فقط در کارنامه‌ی محمد یعقوبی، که در تئاتر معاصر ایران، جایگاهی متمایز و به‌یادماندنی یافته است.