کتاب مبانی دولت مدرن

انقلاب مشروطه یکی از نقاط عطف تاریخ ایران است. این رویداد تاریخی منشأ تحولات عمیقی در حوزه های مختلف اندیشه و جامعه و سیاست شد، مفاهیم سیاسی و اجتماعی نوینی را پدید آورد و زمینه ظهور نهادها و نظام های اجتماعی جدیدی را فراهم ساخت. «دولت» نیز از جمله مفاهیم و نهادهای نوپدیدی بود که با تعاریف و ویژگی های متأثر از تمدن غربی، به عنوان یکی از جلوه های مدرنیسم، از درون جنبش مشروطه سربرآورد و مباحث پردامنه ای را در میان اندیشمندان اجتماعی و سیاسی رقم زد. کتاب حاضر کنکاشی است در مورد مبانی نظری «دولت مدرن» در اندیشه و آثار متفکران آن عصر پرتحول. منظور از متفکران عصر مشروطه در این کتاب، همة طیفهای اندیشمند و اندیشه ورز عصر مشروطه خواهی را شامل می گردد که به تولید اندیشه در باب دولت مدرن پرداختند، یا دربارة چگونگی آن، آراء و نظر خویش را اعلام نمودند. آبشخور اندیشه های تمام آنان یکسان نبود. خاستگاه اندیشة گروهی، «لیبرالیسم» بود درصورتی‌که جماعتی دیگر از سرچشمه های «سوسیالیسم» دریافت های سیاسی و اجتماعی خویش را اقتباس می کردند. این در حالی بود که متفکران مذهبی و سنتی جامعة ایران، یعنی علما، که اساس تفکر آنان را میراث دینی و مذهبی تشکیل می داد، با الهام از آن، خوانش جدیدی از مفاهیم و مصادیق سیاسی و اجتماعی ارائه دادند. در این راستا بودند کسانی که به‌صورت پیوندی یا ترکیبی، نهال اندیشه های جدید را در ایران عصر مشروطه پرورش دادند و درصدد بودند یک ارتباط ساختارمند میان داشته های قدیم و یافته های جدید برقرار نمایند. نویسندۀ کتاب در کوشش برای شناخت و تبیین مبانی نظری «دولت مدرن» جریان های فکری عصر مشروطه را در سه گروه اصلی مورد بررسی قرار داده است که عبارتند از: 1) لیبرالیستی، 2) سوسیالیستی، 3) مذهبی و سنتی (در دو طیف مشروطه خواه و مشروعه خواه). نویسنده پس از تعریف مقولۀ «دولت مدرن» و معرفی مبانی نظری و خاستگاههای هر کدام از سه جریان یادشده، در فصلهای اصلی کتاب، مهمترین شاخصهای «دولت مدرن» (همچون: قانون، آزادی، برابری، تفکیک قوا، عقلانیت و حکومت) را در آثار و اندیشه های برجسته ترین نمایندگان فکری هر کدام از این سه جریان، در عصر قاجار و دورانی که به انقلاب مشروطۀ ایران منتهی شد، به بحث نشسته است. ملکم خان، مستشارالدوله و آخوندزاده به عنوان اندیشمندان جریان لیبرالی؛ طالبوف، میرزا آقاخان کرمانی و محمدامین رسول زاده به عنوان متفکران جریان سوسیالیستی؛ علامه نائینی و تعدادی دیگر از علمای همفکر او به عنوان منادیان مذهبی مشروطه خواه و سرانجام شیخ فضل الله نوری و گروهی از علمای هم اندیش وی به عنوان نمایندگان مذهبی مشروعه خواه، متفکرانی هستند که آراء و اندیشه¬ها و باورهای آنها از خلال آثارشان در این کتاب بازتاب یافته است. این کتاب دراساس رسالۀ فوق لیسانس زنده یاد روح الله شاه محمدی (1357ـ1383) است که با مقدمه و بازنگری دکتر نصرالله پورمحمدی املشی، عضو هیئت علمی دانشگاه قزوین سامان یافته و به همت برادر بزرگوار نویسندۀ مرحوم کتاب، تقریبا یک دهه پس از فقدان آن محقق جوان، صورت انتشار یافته است.