کتاب از زرتشت تا خمینی

با اینکه قریب به چهل و پنج سال از وقوع انقلاب ضدسلطنتی ایران می‌گذارد، بسیاری از وجوه این انقلاب هنوز که هنوز است موضوع بحث‌هایی داغ در محافل علمی به شمار می‌رود. تاریخ‌دانان، صاحب‌نظران علوم سیاسی و جامعه‌شناسان، هنوز بر سر علل شکل‌گیری این انقلاب و پیامدهای منطقه‌ای و جهانی آن به اتفاق نظر دست نیافته‌اند. علت یکه بودن انقلاب ایران، و نکته‌ی مسئله‌ساز آن، نقش پررنگ مذهب در رقم خوردن این انقلاب است. اسلام و آیت‌الله‌های نماینده‌ی آن، در زمانه‌ای پرچمدار یکی از بزرگ‌ترین انقلاب‌های سیاسی دوران معاصر شدند، که جمله‌ی متفکرین علوم اجتماعی، از زوال نقش مذهب در جامعه‌ی بشری سخن می‌گفتند. دیگر جنبه‌ی خاص و ممتاز انقلاب ایران آن است که در شرایطی رقم خورد که جامعه‌ی ایرانی، تحت حکومت پهلوی، به سرعت در حال حرکت به سمت مدرنیته بود. از قضا بسیاری از تحلیل‌گران بر این باورند که انقلاب سال 1357، واکنشی ارتجاعی به سرعت و ماهیت مدرنیزاسیون دستوری شاهان پهلوی بوده است. یکی از این تحلیل‌گران، منوچهر دراج (Manochehr Dorraj) است. او در کتاب از زرتشت تا خمینی (From Zarathustra to Khomeini: Populism and Dissent in Iran)، با بررسی داده‌های آماری و تاریخی متنوع، به طرح این پرسش و پاسخ گفتن بدان پرداخته است: چرا در سال 1357 در ایران انقلاب شد؟ برای این سوال به ظاهر ساده، ابدا نمی‌توان پاسخی ساده متصور شد. تمام صاحب‌نظرانی که به بررسی ماهیت انقلاب سال 57 ایران پرداخته‌اند، به پیچیدگی و چندوجهی بودن این پدیده اذعان داشته‌اند، و صریحا یا تلویحا گفته‌اند که ریشه‌یابی انقلاب ایران، نیازمند توسل به رویکردی میان‌رشته‌ای است؛ رویکردی که در آن به طور توأمان به عوامل اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و روانشناختی توجه شود. منوچهر دراج نیز پیرو همین عقیده است. اگرچه او در کتاب از زرتشت تا خمینی، نقش یک عامل را در رقم خوردن انقلاب ایران پررنگ‌تر تلقی نموده است. این عامل همانا عامل مذهب است، که به زعم نویسنده‌ی کتاب از زرتشت تا خمینی، در ایران همواره جلوه‌ای جذاب و فریبا داشته است. دراج طی بحث از عوامل و وقایعی که به انقلاب ایران منتهی شدند، توضیح می‌دهد که مذهب در این انقلاب در قامت آلت و ابزاری برای تلقینات پوپولیستی ظاهر گشت. او این نقش خاص مذهب را، در تاریخ ایران بی‌سابقه و منحصر به دوران معاصر نمی‌داند. بلکه برای آن تاریخی بس دور و دراز متصور است. کتاب از زرتشت تا خمینی در اصل به زبان انگلیسی نوشته شده است. ترجمه‌ی فارسی این کتاب به قلم فرخزاد فرزین زند فراهم آمده، و نشر آن به همت انتشارات پر میسر گشته است.