کتاب دیلماج

در این کتاب آنچه مدنظر ماست دستیابی به چهره واقعی میرزا یوسف است. اگر چه با وجود این همه اختلاف در منابع نیل به این هدف بسیار سخت مینماید قصد ما آن است که با دوری از پیش داوری گام به گام با دریافتهایی که از منابع موجود و مدارک مستند - خصوصا زندگی نامه خود نوشت او به دست میآید چهره میرزایوسف را هر چه دقیق تر و واقعی تر ترسیم کنیم و البته بدیهی است که برای شناخت او به شناخت دیگران آنان که با وی دمساز بوده اند نیز احتیاج داریم.
منابع ما در شناخت میرزایوسف محدود نیست. او اگر چه هیچ گاه آوازه ای چون میرزا ملکم خان ناظم الدوله - که زمانی مرید او بود و یا میرزا فتحعلی آخوندزاده نیافت در منابع تاریخی خصوصا آنها که به حرکتهای مشروطه خواهی در گیلان پرداخته اند به کرات مورد اشاره قرار گرفته است. فی المثل لویی را بنیو در کتاب مشروطه گیلان در بیان وقایع طالش و کرکانرود بارها نام میرزایوسف و شرح اعمال او را آورده است و این جای خوشوقتی بسیار دارد چرا که خود میرزایوسف در خاطراتش به اجمال از این حوادث گذشته است.
دیگری را پورتهای نظمیه در دوران ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه قاجار است که گاه به برخی حوادث مرتبط با زندگی میرزایوسف اشاره کرده.اند همچنین کتاب تاریخ آغازین فراماسونری در ایران با ارائه اسناد و مدارک معتبر نحوه ورود میرزایوسف به لژ فراماسونری و فعالیتهای او در این لژ را برای ما روشن میکند
و اما مهم ترین منبع ما در شناخت شخصیت میرزا یوسف زندگی نامه خود نوشت اوست که به لطف آقای محمدرضا مستوفی نیا نوه برادر میرزا یوسف کارمند محترم اداره دارایی (مرکز در اختیار نگارنده این سطور قرار گرفته است. این زندگی نامه مجموعه ای است حجیم و مفصل که اصالت آن پس از بررسیهای کارشناسانه به اثبات رسیده است میرزا یوسف نگارش زندگی نامه خود را در راه عزیمت به لندن و دیدار میرزا ملکم خان ناظم الدوله آغاز کرده و پس از شرح گذشته زندگی خود یادداشتهای مفصلی را به شکل روزانه به آن اضافه کرده است زندگی نامه میرزا یوسف چون دیگر نوشتههای او زبان ساده ای دارد. وی این زبان ساده را به تقلید از میرزا ملکم خان برگزیده است و اگر چه گاه برخی نوشتههای دیگر او به اقتضای مضمون و محتوا زبانی مشکل تر از زندگی نامه او دارند در کل میتوان همه نوشته های به جامانده از میرزایوسف را ساده و خواندنی نامید.
زندگی نامه خودنوشت میرزایوسف در کنار رسالات سه گانه به جامانده از او به نامهای رساله عشقیه در حصول آزادی و طریق آدمیت میتواند تصویر جامعی از نحوه تفکر میرزا یوسف به ما ارائه کند. علاوه بر آنچه گفتیم شناخت ما از زندگی میرزا یوسف خان مستوفی با بررسی منابع پراکنده ای چون گزارشهای تلگرافخانه گیلان در جنبش مشروطیت و خاطرات محمد علی فروغی ذکاءالملک کامل میشود.