کتاب اختناق ایران

با وجود توفیق درخشان ملّیون در عزل و تبعید محمدعلی میرزا پس از بارها عدول از قول وقرار مراعات قانون اساسی و حقوق ملت، احتمال این که ایران بتواند همه مشکلاتش را پشت سر بگذارد و صاحب دولت باثبات و بسامانی شود بسیار ضعیف به نظر می رسید. این دولت باید هم احترام و حمایت اکثریت ملت را به دست می آورد و هم هر بهانه معقولی را برای مداخله قدرت های به اصطلاح دوست خود در امور داخلی اش از آن ها می گرفت، قدرت هایی که مدعی برخورداری از منافع ویژه در ایران بودند. مدیریت عمومی دولت در عهد شاهان گذشته و مهم تر از همه ادارات مالی آن به قدری آشفته و ورشکسته بود که ایران نه در خارج و نه در نزد مردم خود اعتبار نداشت و برای خروج از ورطه هرج ومرج و فساد اداری که گریبانگیرش شده بود نیاز به نهایت ازخودگذشتگی و میهن پرستی طبقات آگاهش داشت. مشکلات داخلی به تنهایی کافی بود تا امید موفقیت را کمابیش به صفر برساند. اما در کنار آن، دشمنی بی پرده دولت روس و بیمناکی به همان اندازه زیان آور دولت انگلیس هم که دست روس ها را در مانع تراشی علنی برای حکومت مشروطه باز می گذاشت جای خود را داشت. ازاین رو دولت مشروطه نوپا از همان ابتدا غیرعادی ترین و نامتعارف ترین روابط را با بعضی دولت های دیگر پیدا کرد و این روابط به دولت ایران، به رغم حق استقلالش، تحمیل شده بود.

در ایران هر حکومتی بر سر کار بود گرسنگان در ولایات باید مالیاتی را می پرداختند که دیناری از آن خرج خود ایشان نمی شد. اینان همیشه قربانی دزدان سرگردنه بودند، خواه به معنی حقیقی و خواه در معنای مجازی، یعنی مقامات دولتی که تقدیر بر سرنوشت آن ها مسلطشان کرده بود. مردم آگاهی زیادی نداشتند و تکالیفی را که مشروطیت بر دوش آن ها می گذاشت و مسئولیتی را که در دولت های آزاد مردم سالار به مردم سپرده می شود نمی دانستند. اما فوری ترین خطر این بود که تا می خواستند برای درک این مقولات آموزش ببینند کشور از دست رفته بود. بنابراین سنگین ترین مسئولیت را ایرانیان آگاه و روشنفکری داشتند که در این ۱۸ ماه بعد از برکناری شاه سابق به سمت های دارای قدرت و نفوذ در حکومت جدید رسیدند. ولی به طور طبیعی این جماعت نیز با پیروی از سنت پیشینیان شان مناصب خود را در وهلهٔ نخست خرج ترقی خویش کردند و سپرده ای برای تأمین منافع سپرده گذاران پنداشتند.

گفتیم که روس ها نیروهای زیادی به شمال ایران فرستاده بودند، اگرچه هر دو دولت روس و انگلیس اعلام کرده بودند هر زمان که دیگر نیازی به آن ها «برای حفظ حقوق و اموال بیگانگان از احتمال خطر» نباشد بی درنگ خارجشان می کنند. از یک سو حضور این نیروها و از سوی دیگر آشوب های محلی که در ایران همیشه پیامد وقایع سیاسی از قبیل رویدادهای چهار سال گذشته این کشور بوده است مشکلات تازه و فزاینده ای برای دولت مشروطه به وجود آورد. در سپتامبر ۱۹۰۹/شهریور ۱۲۸۸ رحیم خان، راهزن مشهور، به شهر اردبیل در شمال ایران تاخت. روس ها این را بهانه کردند و سربازان بیش تری به ایران فرستادند و عقب نشینی موعود نیروهای خود را از قزوین به تعویق انداختند. دولت ایران ناچار شد مبالغ زیادی صرف تجهیز نیرو برای تعقیب او کند، ولی در ۲۴ ژانویه ۳/۱۹۱۰ بهمن ۱۲۸۸ او در محاصره این نیرو که فرماندهی اش را یفرم خان بر عهده داشت تنها راه فرار را عبور از مرز روسیه دید. دولت روس با تخلف آشکار از ماده ۱۴ عهدنامه ترکمانچای به او امان داد و رحیم خان در روسیه ماند تا ژانویهٔ ۱۹۱۱/دی ۱۲۸۹ که دوباره به تبریز برگشت و هزینه و مشکلات دیگری روی دست دولت مشروطه گذاشت.