کتاب نقش هایی به یاد

زندانیان نیز از کاغذ سیگار (و پاکت آن) بسیار استفاده کرده اند و یادداشت های شان را روی آن نوشته اند. بزرگ علوی در ورق پاره های زندان می نویسد: «درواقع آن ها [یادداشت های زندان] روی ورق پاره، روی کاغذ قند، کاغذ سیگار اشنو و یا پاکت هایی که در آن برای ما میوه و شیرینی می آوردند نوشته شده است و این کار بدون مخاطره نبوده است.» این یادداشت های کوچک به جاهای غریبی راه می یافتند که به ذهن کم تر کسی می رسید: لای یقه ی پیراهن، در آستر کت (یادداشت های داستایفسکی در زندان تزار). زیر کوزه ی آب (یادداشت های یکی از اعضای گروه 53 نفر) و یا حتی زیر تخت کفش (نوشته های یوگنیاگینزبرگ در در دل گردباد). از وقتی زندان وجود داشته خاطرات زندانی نیز وجود داشته است. هر زندانی خاطرات خویش را به دلایل مختلف می نویسد. یکی می نویسد تا روزهای پر ملال و یکنواخت زندگی را سپری کند. دیگری می نویسد تا بر چیزی شهادت دهد و به خود (و دیگران) ثابت کند که هنوز زنده است و آن دیگری به این دلایل خاطراتش را نوشته است: «می گویید شرح این داستان کهنه چه فایده دارد؟ دست کم دو فایده، یکی این که شما به وضع آن روز، به طرز بازداشت، بازجویی، زنداییان و زندانبانان آن زمان آشنا شوید. دوم این که داستان من نمونه ای از داستان همه ی 53 نفر و همه ی زندانیان سیاسی آن دوران است. آنچه بر من گذشت با جزئی تفاوت تقریبا بر هرکدام از 53 نفر بلکه بر هر زندانی سیاسی آن روزگار گذشته است. اکنون بشنوید ای دوستان این داستان.» داستان هر زندانی نمونه ای است از داستان همه ی زندانی ها. شاید حال و فضا و شرایط محیطی حاکم بر زندانی با زندان دیگر تفاوت داشته باشد، اما به نظر می رسد که بر خاطرات زندانیان یک ساختار و یک منطق حاکم است. کوشش عمده ی مقاله ی حاضر در این هدف خلاصه شده که طرحی مقدماتی برای بررسی خاطرات زندانیان به دست دهد. به این منظور مقاله را به دو بخش تقسیم می کنیم: ابتدا نگاهی به نهاد زندان و فضای آن می اندازیم، سپس ویژگی های متنی خاطرات زندانیان را مشخص می کنیم.