فلسفه ی ملاصدرا تنها فلسفه ی پویشی در فلسفه ی اسلامی است و به همین دلیل می توان او را فیلسوف دگرگونی ها و حرکت های جوهری نامید. مبانی فلسفه ی پویشی ملاصدرا را می توان به اجمال چنین گفت: اصالت وجود (عینی و واقعی)؛ وحدت وجود (سنخی و شخصی)؛ تشکیک در مراتب وجود؛ قاعده ی بسیط الحقیقه کل الاشیاء؛ حرکت اشتدادی و حرکت جوهری؛ و نظریه ی زمان مکان. "وایتهد"، فیلسوف و ریاضی دان و منطق دان بریتانیایی است که تلاش های برجسته ای برای فراهم ساختن نظام فیزیکی مبتنی بر جهان شناسی علمی به انجام رسانده است. چهار موضوع فلسفی وایتهد عبارت اند از: نظریه ی پویش خلاق؛ تئوری موجودات واقعی، تئوری دریافت ها؛ و تلفیق دوگانگی سوژه و ابژه. در بررسی کلی وجوه مشترک نظریه های شناخت وایتهد و ملاصدرا به نتایجی از این دست می توان دست یافت: از نظر ملاصدرا ادراک و علم به معنای واحدند و ادراکات به ادراکات تخیلی و احساسی اطلاق می گردد. وایتهد نیز علم و ادراک را یکی دانسته؛ بنابر پویشی بودن و سیلانی بودن پدیده های مادی، معلوم واقعی نمی تواند عین پدیده های مادی باشد. بنابراین هر دو فیلسوف در مساله شناخت، وحدت را شرط هر نوع ادراک می دانند و بر اساس ساختارهای فلسفی خویش به شیوه های مختلف به خلاقیت ذهن در تولید کثرات و تکثیر وحدات تاکید دارند؛ هیچ پدیده ی واقعی در مقایسه با پدیده های دیگر از تجربیات یکسان و همانند برخوردار نیست (وایتهد) و افاضه ی فیض از جانب حق نیز تکراری نیست و در هر لحظه شانی و فیضی خاص در جهان متجلی می گردد (ملاصدرا) و... نویسنده در این کتاب کوشیده تا فلسفه ی پویشی ملاصدرا و وایتهد را تنها در دو مقوله ی هستی شناسی و شناخت شناسی بررسی کند، تشابهات و تفاوت های آن ها را نشان دهد و به گونه ای تطبیقی موضوعات فلسفه ی آن دو را تحلیل نماید.
کتاب پژوهشی تطبیقی در هستی شناسی و شناخت شناسی ملاصدرا و وایتهد
علم
مهدی دهباشی
