سلسله مقالات «نمایش در ایران» در دوره سوّم مجلّهٔ موسیقی از شماره ۶۲ تا ۷۷ به سال های ۱۳۴۱ و ۱۳۴۲ منتشر شد. سپس تر در سال ۱۳۴۴ مجموع این چهارده مقاله در کتابی به نام نمایش در ایران: با شصت تصویر و طرح و یک واژه نامه طبع شد. این کتاب سال ها نایاب بود و به صورت غیرقانونی تکثیر می شد، تا سرانجام چاپ دوباره ای از آن در سال ۱۳۷۹ ممکن شد.
ین یک تاریخ زنده نیست. هرچند زنده نبودن از مشخصات هرکتاب تاریخ است، ولی این بار علت را شاید در نمایش ایران باید جست که نیمه جانی سخت جان بوده است. شاید هم در نبودن نمایشگاهی، مجموعهای، بایگانی آثاری، جایی که در آن نشانهها یا بازماندههایی را بتوان پیدا کرد. این مطلب کوچکی نیست. در یکی دو سرزمین همسایهی ما موزههایی هست که در آنها برای مثل عروسکهای شب بازی ایرانی از عهد سلجوقی تا امروز را میشود دید. ولی اینجا موزهها از هیچ چیز پر است.
سلسه ی بعدی سلطه ی خود را گسترش داد و به هر سو تاخت، از اقوام وحشی شمالی تابه یونان و حتی مصر، مرزها را توسعه داد بی آن که بداند برای نگهداری این مرزها همیشه باید درحال آماده باش یا جنگ باشد، و بود! قلمرویی تشکیل دادمرکب از حدود بیست ملت خراجگزار نامتجانس و منتظر فرصت که هیچ وجه اشتراکی در زبان و فرهنگ و آداب و غیره نداشتند و به همین دلیل رانده می شدند به سوی پراکندگی و استقلال طلبی و شورش و در نتیجه فرسوده کردن قدرت مرکزی و آماده کردنش برای زوال و انقراض.
در این مطلب به چهار نوع اصلی در سبک های نگارش می پردازیم و همچنین، شیوه ی استفاده از آن ها را مرور می کنیم.
اگر علاقمند به دانستن تاریخ شروع اولین نمایشها در ایران هستید این کتاب گزینه بسیار مناسبی هست. در این کتاب به تاریخچه نمایش پرداخته میشه و انواع نمایشها هم در آن توضیح داده شده و به خوبی میشه اطلاعات بسیار مفیدی راجع به ریشه و دلیل به وجود آمدن نمایشها به دست آورد.
بخشی از کتاب: در اواسط صفویه دستههای مطرب مجلسی درجه اول شهرهای بزرگ هر یک با چندین پادو (=شال کش، صندوق کش) که داشتند و صندوق(=صندوق کابلی)های لباس و زینت و ابزار که بر قاطرها سوار میکردند، در برابر دعوتها به خانههای اشراف میرفتند و برنامه هایی داشتند که از سر شب تا اول صبح طول میکشید، شامل چندین رقص( هر رقص منسوب به دیاری و با لباسی از آن دیار)، یکی دو نمایش رقصی( یک نوع آن با نام "قهر و آشتی" شناخته میشد) و یکی دو پیش پرده کوچک که سوال و جواب گاه عاشقانه و گاه مضحکی بود به آواز.
بیضایی در این کتاب ابتدا به بررسی اولین مظاهر نمایش در ایران که بر روی ظروف سفالین بوده میپردازه و با تقسیم بندیهای نمایشهای پیش از اسلام، نمایشهای پس از اسلام که شامل نقالی،نمایشهای عروسکی، تعزیه و نمایشهای شادی آور هست به توضیح انواع نمایش و تاریخچه پیدایش و تکامل این نمایشها میپردازه. کتاب به خوبی فصل بندی شده و با خواندن آن تصویری جامع از تاریخ نمایش در ایران در ذهن خواننده نقش میبنده. این کتاب منبع بسیار خوبی برای هر فردی است که علاقمند به تئاتر و ادبیات نمایشی هست.