مصباح الأنس که نام کامل آن، «مصباح الأنس بین المعقول و المشهود» است، شرحی است مزجی که شمس الدین محمد بن حمزه فناری، مشهور به ابن فناری (834 - 751ق)، به زبان عربی، بر مهم ترین اثر صدرالدین قونوی؛ یعنی «مفتاح الغیب» یا «مفتاح غیب الجمع و الوجود» نگاشته است. متن و شرح، هر دو، از منابع مهم عرفان نظری و از متون آموزشی در این رشته می باشند. شارح، همه عبارات متن را در شرح نیاورده و آنچه را آورده، گاه، با تغییراتی همراه است و در مجموع، متن و شرح را به گونه ای به هم آمیخته که جز با علایم و نشانه ها تفکیک آنها از یک دیگر ممکن نیست. شارح، در تبیین قواعد کشفی به لسان عقل، سعی بلیغی نموده و کوشیده است تا هماهنگی عرفان و برهان و عقل و دل و شهود و نظر را نشان دهد و ازاین رو، کتاب را «مصباح الأنس بین المعقول و المشهود» نامیده و در این جهت، به قدوة العارفین، صدرالدین قونوی تأسی نموده است، زیرا او نیز در بسیاری از آثار خود هماهنگی عرفان و برهان را نشان داده است.
شارح، کتاب را با مقدمه ای زیبا و پربار شروع می کند و بعد از حمد و درود، به انگیزه خود در شرح، اشاره می کند و می گوید: «چون از پراکندگی علمای ظاهر نفرت داشتم، زیرا کثرت شک و تردید هواهای ابنای علوم، به اندازه ای رسید که تطابق روش های ایشان، امید نمی رفت و به موافقت بین علمای سلف و خلف در پرده برداری از حقایق عقیده و گشودن لغزش های موجود در شریعت، امیدی نبود. همین، مرا برانگیخت تا عمیقا به حقیقت مذاهب توحید ذات و صفات بنگرم». به همین خاطر، شارح، وادی اوهام را رها کرده و خواسته به آسمان حقیقت ارتقا پیدا کند، پس سر به آستان عارفان نهاد و اندیشه خود را در وادی حقایق و معارف ایشان جولان داد، لذا کتاب «مفتاح غیب الجمع و الوجود» را برای تفکر و اندیشه و شرح برگزید و در این شرح از کلمات جناب قونوی و اساتید و شاگردان او بهره گرفت. چنان که از مقدمه شارح بر می آید، تبیین و توضیح مقاصد و معانی عالی در کتاب «مفتاح الغیب» و نیز ایجاد انس و موالفت و هماهنگی بین عرفان و برهان، انگیزه و محرک اصلی او بر نگارش این شرح بوده است.
کتاب مفتاح الغیب و ترجمه مصباح الانس
مولی