کتاب توسعه و مبانی تمدن غرب

منتهای حرکت تکاملی انسان و جهان و تاریخ در قرآن، « الله » است و این معنا در بسیاری از آیات قرآن مجید با تعبیراتی گوناگون همچون الیربّک الْمنتهی ( ۱۳) ، الی الله الْمصیر ( ۱۴) ، انّ الیربّک الرّجْعی ( ۱۵) ، الیه راجعون ( ۱۶) و... بیان شده است. اصل و ریشه این حرکت در جوهره و معنای عالم است که جریان دارد و ماده و ظاهر عالم نیز در تبعیت از این حرکت معنوی تغییر پیدا می کند. بنابراین، تکامل و تعالی در معارف اسلام به یک حرکت همه جانبه که در آن بعد فرهنگی و معنوی دارای اصالت است برمی گردد و حال آن که در غرب تکامل به تطور انسان از صورت های پست تر حیوانی به صورت های تکامل یافته اطلاق می شود. سخن از این نیست که آیا اسلام این تطور را می پذیرد و انسان را موجودی از نسل میمون می داند یا نه، بلکه سوال این است که آیا معنای « توسعه » با « تکامل و تعالی » در فرهنگ و معارف اسلامی انطباق دارد یا خیر. خیر، حرکت به سوی تکامل و تعالی در اسلام لزوما با توسعه مادی و اقتصادی هم راه نیست و بلکه بالعکس، تعالی معنوی با قناعت و زهد و مصرف کم تر و... ملازمه دارد. و البته این سخن نه بدین معناست که توسعه اقتصادی مخالف با تکامل باشد، نه! اما ضرورتا این نیست که بشر برای تکامل به معنای وسیع آن در اسلام ناچار از توسعه اقتصادی باشد. برای توجیه توسعه به سراغ این نظریه نیز نمی توان رفت. اگر حکومت اسلامی می خواهد برای رشد و تکامل انسانی برنامه ریزی کند، اصالتا باید به ابعاد معنوی و روحانی وجود بشر توجه پیدا کند و در مرحله اول موانعی را که راه تعالی روحانی بشر به سوی خدا را سد کرده اند، از سر راه بردارد و از جمله این موانع فقر مادی است.