کتاب نبرد با سمندرها

رمان «جنگ با بزمجه ها» اثر کارل چاپک، نویسنده و متفکر اهل چک، از آن دست آثاری است که نمی‌توان به راحتی در یک ژانر مشخص جایش داد. نه فقط یک داستان علمی‌تخیلی است، نه صرفا یک طنز سیاسی، و نه صرفا یک روایت ضد آرمان‌شهری؛ بلکه ترکیبی ماهرانه از همه‌ی این‌هاست. اثری که با بهره‌گیری از یک فرض ساده‌ی تخیلی، تصویری عجیب و گاه تلخ از تمدن بشری، قدرت، سرمایه‌داری، نژادپرستی و غرور انسان‌محورانه ترسیم می‌کند.
داستان با کشف گونه‌ای از دوزیستان بسیار باهوش در یک جزیره‌ی دورافتاده آغاز می‌شود؛ موجوداتی که به‌تدریج مشخص می‌شود توانایی یادگیری، ارتباط، و حتی همکاری با انسان را دارند. در ابتدا، این «سمندرها» به‌عنوان نیروی کار ارزان‌قیمت، به‌خصوص در پروژه‌های زیرآبی، به‌کار گرفته می‌شوند. انسان‌ها به‌سرعت به فکر گسترش استفاده از این موجودات می‌افتند و آن‌ها را در سراسر جهان پرورش می‌دهند. اما آن‌چه آغازش به نظر یک موفقیت اقتصادی و تکنولوژیک می‌آید، به‌تدریج به بحرانی جهانی بدل می‌شود، چراکه سمندرها شروع به مطالبه‌ی حقوق، سرزمین، و در نهایت، استقلال می‌کنند. چاپک در این روایت، با هوشمندی تمام، از سمندرها به‌عنوان استعاره‌ای برای اقلیت‌های تحت استثمار، ملت‌های استعمارشده، و حتی طبقات فرودست استفاده می‌کند. این موجودات، در عین آن‌که غیرانسانی‌اند، آینه‌ای هستند از تمایلات، تناقض‌ها و بی‌اخلاقی‌های بشر. آن‌ها ابتدا به‌وسیله‌ی بشر آموزش می‌بینند، سپس برایش کار می‌کنند، و در نهایت، در برابرش می‌ایستند. یکی از لایه‌های مهم رمان، نقد بی‌رحمانه‌ی سرمایه‌داری افسارگسیخته است. شرکت‌ها و دولت‌ها به‌دنبال بهره‌وری بیشتر، مرزهای اخلاقی را درنوردیده و به‌نوعی با چشم بستن بر آینده، زمینه‌ی نابودی خود را فراهم می‌کنند. چاپک نشان می‌دهد که چگونه سود کوتاه‌مدت، می‌تواند چشم انسان را بر تهدیدات بلندمدت ببندد. نژادپرستی و برتری‌طلبی فرهنگی نیز از دیگر موضوعات مهم رمان است. انسان‌ها، حتی زمانی که با سمندرها همکاری می‌کنند، آن‌ها را «دیگری» می‌بینند؛ موجوداتی که باید تحت سلطه باقی بمانند. اما این نگاه، در نهایت، به فاجعه ختم می‌شود. وقتی سمندرها به قدرت می‌رسند، آن‌ها نیز همان الگوهای سلطه‌گرایانه‌ی انسان‌ها را تقلید می‌کنند. گویی چاپک می‌خواهد بگوید چرخه‌ی سلطه و خشونت، با تغییر فاعل، تغییر نمی‌کند. پایان‌بندی رمان، برخلاف بسیاری از داستان‌های علمی‌تخیلی آن زمان، نه قهرمان‌محور است و نه نجات‌بخش. چاپک، با لحنی تلخ و هشداردهنده، آینده‌ای را ترسیم می‌کند که در آن، انسان در دام ساخته‌ی خود گرفتار می‌شود. بی‌آن‌که بتوان مقصر مشخصی یافت، تمدن به سمت نابودی پیش می‌رود.
جنگ با بزمجه ها کتابی است که خواننده را به تفکر وا‌می‌دارد؛ تفکری درباره‌ی غرور انسانی، درباره‌ی ساختارهای قدرت، درباره‌ی سرنوشت تمدنی که نمی‌خواهد از اشتباهاتش درس بگیرد. رمانی که با گذشت دهه‌ها، همچنان تازه، هشداردهنده برای جهان امروز باقی مانده است.