کتاب نهضت آشنایی ایرانیان با تئاتر

در تاریخچه پیدایی تئاتر و ادبیات نمایشی ایران به روش فرنگستان که در عصر ناصری به منصحه ظهور درآمد، عثمانی همواره به عنوان کشوری تلقی می شود که سهم بسزایی در آشنایی ایرانیان با مقوله هنرهای نمایشی غربی داشته است. در این دوره تعداد نامعلومی از متون نمایشی در ایران از آن زبان ترجمه و یا در آن کشور نگارش و منتشر شده است که شوربختانه برای سال های متمادی نیز به دست فراموشی سپرده شده اند. از میان این متون که امروزه به دست ما رسیده قطعه نمایشی کم آوازه و دیرینه سال «محمد چلبی» است که شاید نخستین قطعه نمایشی ترجمه شده از زبان عثمانی در ادبیات نمایشی ایران باشد.

این اثر که ترجمه ای نعل به نعل از یک قطعه نمایشی ترکی عثمانی و هم نام شخصیت اصلی آن است، برای نخستین بار در نهضت ترجمه متون نمایشی ایران در دهه 1280 ه. ق در عصر ناصری در تبریز ترجمه و در عصر مظفری نیز به سال 1905 میلادی (1323ه. ق) در خارج از مرزهای ایران در اتریش منتشر شده است.

از این قطعه نمایشی تاکنون در پژوهش های تئاتر و ادبیات نمایشی ایران سخنی به میان نرفته است؛ حتی نسخه آن نیز امروزه به شدت نایاب و ظاهرا تنها چند نسخه از آن در کتابخانه های ایران موجود است. از این رو معرفی، انتشار و تصحیح آن برای جامعه پژوهشی و نمایشی ایران مفید خواهد بود.

این نسخه نمایشی به ظاهر ساده، حاوی گنجینه ای از نمایش های سنتی شرقی و اروپایی و قصه های عامیانه است که در نوبه خود می تواند به عنوان اثری بینافرهنگی مورد توجه پژوهشگران قرار بگیرد. از حکایت های کهن سال شرقی، عربی، ایرانی گرفته تا نمایش های «فارس» فرانسه و «قره گوز» عثمانی و «تاجربازی» ایرانی و «محبظین» مصری مصداق هایی به وضوح در این اثر نمایشی مشاهده می شود.

آنچه در این مجلد آورده شده، ابتدا نهضت آشنایی ایرانیان با تئاتر و ادبیات نمایشی عثمانی در عصر قاجار است، در فصل دوم تاریخچه این متن در کشورهای مختلف جهان مورد بررسی قرار گرفته و در فصل سوم تحلیل و تفسیر و تطبیق این قطعه نمایشی با سایر متون مشابه آن در جهان از نظر شما می گذرد. در فصل آخر، این نسخه نمایشی را با متون اصلی آن به زبان های ترکی، فرانسوی و حتی ترجمه ای عربی از آن مقابله نموده و با تصحیحی مجدد ارائه شده است.

در مجموع ترجمه کمدی «محمد چلبی» نمونه ای نادر و کهن سال از نخستین متون نمایشی در عصر ناصری است که علی رغم پژوهش های محققان پیشین، تاکنون هیچ گونه شرح و توضیح و حتی اطلاعات جامع و کاملی از آن در کتب مرجع نمایشی ایران درج نشده است.