کتاب حظ کردیم و افسوس خوردیم

کتاب «حظ کردیم و افسوس خوردیم» سفرنامه‌ای است مربوط به دوران سلطنت مظفرالدین ‌شاه قاجار که دو جوان به نام‌های میرزا حسن ‌خان مستوفی‌الممالک و دوستعلی خان معیرالممالک که در سال‌های بعدی اشخاص مهمی در حوزه‌ی سیاست و فرهنگ کشور شده‌اند. این دو جوان به همراه کاروان مظفرالدین ‌شاه راهی فرنگ شدند. در این سفر این دو جوان دنیای کشف‌شده را در دو سوی دفترچه‌ای چرمی به رنگ مشکی نوشتند. این دفترچه در اسناد به‌جامانده از خاندان معیرالممالک پیدا شده است و پدرام خسرونژاد و فاطمه معزی این اسناد را گردآوری و منتشر کرده‌اند. دو جوان قاجاری که نویسندگان سفرنامه‌ی «حظ کردیم و افسوس خوردیم» هستند از خانواده‌های به ‌نام و سرشناس دوران قاجار محسوب می‌شدند. نویسنده‌ی سفرنامه‌ی اول، میرزاحسن خان مستوفی‌الممالک است که پدرش مستوفی و صدراعظم ناصرالدین ‌شاه بوده و علاوه بر این صاحب زمین‌ها و باغات زیادی در تهران قدیم بوده است. مستوفی‌الممالک در جوانی با یک از نوه‌های ناصرالدین‌ شاه ازدواج کرد. او در دوره‌ی مظفرالدین ‌شاه با فروش باغات یوسف‌آباد به تماشای فرنگستان رفت و نزدیک به هفت سال به کشورهای زیادی سفر کرد. پس از آن به کشور برگشت و به مقام‌های بزرگی مانند وزارت مالیه و ریاست وزرا منسوب شد. او در دوره‌ی حکومت رضا شاه سه دوره به عنوان رئیس و دولت آن زمان انتخاب شد. دومین جوانی که نویسنده‌ی سفرنامه‌ی حظ کردیم و افسوس خوردیم است، دوستعلی خان اعتصام‌السلطنه نام دارد. مادر دوستعلی ‌خان یکی از دختران ناصرالدین‌ شاه بوده و پدرش از ثروتمندان مشهور آن دوره بوده است. دوستعلی ‌خان که از کودکی به نقاشی علاقه‌مند بود پدرش برای او امکانات آموزش نقاشی را فراهم کرد. او بعدها با دختر وزیر وقت، علی‌اصغرخان امین السلطان ازدواج کرد و مدتی پست دولتی مهم داشت؛ اما به دلیل این که همیشه آرزوی فرنگ رفتن داشت، از مظفرالدین‌ شاه اجازه گرفت و راهی سفر فرنگ شد. او پس از برگشت به اتهام اختلاس دستگیر شد و پس از آزادی از کارهای دولتی کناره گرفت و به نوشتن و نقاشی روی آورد و در دوران پهلوی نیز نام خانوادگی معیری را انتخاب کرد.
کتاب حظ کردیم و افسوس خوردیم در دسته‌ی سفرنامه‌های قدیمی قرار می‌گیرد. در این کتاب علاوه بر سفرنامه‌ی دوره‌ی این دو جوان، یک بریده از خاطرات سفر دوستعلی خان که برای مجله‌ی یغما نوشته شده بود به علاوه ترجمه مطلبی که درباره‌ی او که در روزنامه‌ای فرانسوی منتشر شده بود، ترجمه و آورده شده است. همچنین عکس‌های بسیاری از این دو مسافر و خاندانشان یافت شده که در صفحات کتاب جای گرفته است.