این روزها وقتی از «ادبیات ژاپن» می گوییم شاید نخستین نامی که به ذهن می رسد «هاروکی موراکامی» باشد. اما ادبیات این سرزمین بسیار وسیع، نمایانگر وجوه مختلفی از زندگی مردم ژاپن، ابزاری برای قدردانی از سنت ها و همدلی آن ها با طبیعت است. با این حال، ادبیات این کشور تا دهه ی 1900 در خارج از ژاپن شناخته شده نبود.
به هنگام پیدایش ادبیات ژاپن، نوع اصلی شعرها «هایکو» و شیوه ی محبوب داستان نویسی، نوشتن داستان های خیال پردازانه بود؛ مثلاً «داستان بامبوشکن» نوشته ی «یوشیکو اوچیدا» یک داستان عامیانه است که مانند اکثر داستان های عامه، از تخیل نیرومند نویسنده بهره می گیرد تا به افسانه ای محبوب تبدیل شود. در روند تاریخی ادبیات ژاپن، فراز و نشیب های بسیاری وجود دارد. با ما همراه شوید تا درباره ی تاریخ ادبیات سرزمین شکوفه های گیلاس بیشتر بدانیم.
نمونه هایی از ادبیات ژاپن
• «مان یوشو» (اشعار)
• «داستان بامبوشکن» (ادبیات داستانی)
• «داستان هیکه» (حماسه)
• «مانگا» (کتاب مصور یا رمان های تصویری ژاپنی که بسیار مشهور است.)
سرآغاز ادبیات
پس از به وجود آمدن نظام نوشتاری، آفتاب تابان ادبیات ژاپن طلوع کرد. «هایکو» به عنوان یکی از کوتاه ترین گونه های شعری در جهان، به مدتی طولانی محبوب ترین فرم ادبی در این سرزمین به شمار می آمد.
ببین چگونه عشق می ورزند
اگر دیگر بار زاده شوم
خوشا که پروانه ای باشم در کشتزاری
هایکو از «کوبایاشی ایسا»
به هنگام طلوع ادبیات داستانی، تصویرسازی برای نشان دادن نقاط اوج داستان به کار می رفت؛ نوشته های داستانی بیشتر جنبه ی سرگرمی داشت و از طرف نخبگان جدی گرفته نمی شد.
«گزارش رویدادهای کهن» (سال 712 میلادی) و «وقایع‌نامه‌های ژاپن» (سال 720 میلادی) قدیمی ترین آثاری هستند که از ادبیات ژاپن به جای مانده اند. اما همان طور که پیش تر اشاره کردیم، گونه های ادبی دیگری نیز در ادبیات ژاپن اهمیت دارند. به طور مثال «مان یوشو» یا «مجموعه ی ده هزار برگ»، قدیمی ترین مجموعه شعر ژاپنی است که در آن بیش از 4000 شعر توسط شعرای گوناگون جمع آوری شده است. «مان یوشو» از اشعار 31 هجایی تشکیل شده که به آن ها «تانکا» (یا شعر کوتاه) می گویند. «تانکا» از دوستی، عشق و مفاهیم عمیق انسانی می گوید. در شعر ژاپنی تمایلی به قافیه وجود ندارد و اشعار صرفاً مضامین و احساسات را بیان می کنند.
از دوران باستان تا اوایل دوران مدرن
در دوره ی «هِی‌آن» (سال 794 تا 1185) تنها کسانی که می خواندند و می نوشتند از طبقه ی اشراف بودند. به عبارت دیگر، ادبیات ژاپن تنها در اختیار اشراف بود و مردم عادی به آن دسترسی نداشتند چرا که مردم عادی پیش از قرن 17 میلادی سواد نداشتند و فقیرتر از آن بودند که بتوانند از ادبیات بهره ببرند. از این رو، ژاپنی ها خودشان به خلق ادبیات نمی پرداختند و در این میان، «داستان بامبوشکن» اولین اثر داستانی ژاپنی است. این داستان درباره ی بامبوشکنی است که فرزنددار نشده و شاهزاده ای زیبا را در میان ساقه های بامبو پیدا می کند.
در دوره ی «هِی‌آن» مهم ترین گونه های ادبی شامل خاطره نویسی و مقالات بود و با مطرح شدن اندیشه های بودایی، شعر ژاپنی روز به روز غنی تر شد. قرون وسطی (سال های 1185 تا 1587) دوره ی روی آوردن طبقه ی جنگجو و تحصیل کرده به خواندن و نوشتن بود. از این پس، ادبیات دیگر به طبقه ی اشراف محدود نمی شد و طیف وسیع تری از مردم لذت آن را چشیدند. در قرون وسطی، نه تنها تعداد علاقه مندان به ادبیات به طرز چشمگیری افزایش پیدا کرد، بکه نمایش ژاپنی نیز در این زمان اجرا می شد.
در دوره ی «اِدو» یا «توکوگاوا» (سال های 1603 تا 1867) شناخته شده ترین قالب شعری ژاپنی یعنی «هایکو» پا به عرصه ی وجود گذاشت. در این هنگام گونه های مختلف نمایش نیز ایجاد شد که نمایش های «کابوکی» و تئاتر عروسکی از آن جمله بودند.
شهرت دوره ی «ادو» به سبب افزایش جمعیت، ثبات و امنیت است. در این زمان، به دلیل بالا رفتن تعداد مردم باسواد در ژاپن، عصر طلایی شکوفایی هنر و ادبیات رقم خورد. مخاطبین تحصیل کرده نیاز روزافزون به مطالعه داشتند و به دلیل افزایش تقاضای مخاطب، موج عظیمی از شعر، سفرنامه های ژاپنی و رمان های محبوب برخاست. بی دلیل نیست که در دوره ی «ادو» بسیاری از هنرمندان مشهور پدیدار شدند و «موج عظیم کاناگاوا» که می توان آن را نمادی از هنر ژاپن دانست، در این دوره خلق شد.
موج عظیم کاناگاوا اثر «هوكوسای»
دوران مدرن
امپراتور میجی جوان در دوره ی «میجی» (سال های 1866 تا 1912) خواستار تغییری بنیادین در ملت خود شد. از آن جا که کشورهای اطراف ژاپن از نظر نظامی و آموزشی روز به روز قدرتمندتر می شدند، این امپراتور جوان به منظور مدرن کردن کشورش، اجازه داد ژاپنی ها از دنیای غرب تأثیر بپذیرند. تأثیرپذیری از دنیای غرب به تغییرات زیادی در حکومت و مطبوعات منجر شد. یکی از اصلی ترین تغییرات در دنیای مطبوعات، منسوخ شدن چاپ چوبی و به کارگیری شیوه های مدرن چاپ بود. در همین دوره، عکاسی نیز از راه رسید و انقلابی بر پا کرد. در راستای این تغییرات، ادبیات نیز روند رو به رشد فوق العاده ای را آغاز کرد که نتیجه ی ترجمه ی کتاب ها و مقالات مجلات و روزنامه های غربی بود. نویسندگان این دوره چندان متکی به تکنیک های نوشتن دنیای غرب نبودند، اما نویسنده ی ژاپنی «ناتسومه سوسه کی» خالق آثاری چون «تجدد ژاپن امروز»، ساختار دستور زبانی مدرن و جدیدی را خلق کرد که در آن زمان به طور گسترده مورد استفاده قرار گرفت.
در دوره ی «تایشو» و اوایل دوره ی «شووا» (سال های 1912 تا 1945) تأثیرات دنیای غرب در جامعه ی ژاپن به اوج خود رسید. دهه ی پر سر و صدای 1920 که در آمریکا با موسیقی جَز، مجلات، فیلم و رقص شناخته می شود، تأثیرش را بر ژاپن گذاشت و آن دسته از دختران ژاپنی که دیگر به پوشیدن لباس های سنتی ژاپنی علاقه نداشتند، «موگا» نام گرفتند که نماینده ی مدرنیسم در ژاپن بودند.
دوران پس از جنگ
جنگ جهانی دوم و شکست ژاپن به طور عمیقی ژاپن را تحت تأثیر قرار داد. در جریان جنگ جهانی دوم، ادبیات ژاپن رو به زوال رفت. اما از آن جا که پس از هر زوال، تولدی نو شکل می گیرد، دوره ی بعد از جنگ (سال های 1945 تا امروز) را می توان درخشان ترین دوره ی ادبیات ژاپن نامید.
بلافاصله پس از پایان جنگ، نویسندگان زیادی در داستان هایشان از بی معنایی، بی هدفی و نیاز به قبول شکست نوشتند. رمان «شایو» نوشته ی «اوسامو دازای» داستان تأثیرات جنگ بر یک خانواده است. «شوهی اوکا» نیز برای نوشتن رمان «آتش در دشت» برنده ی جایزه ی «یومیوری» شد. این رمان، داستان سربازی فراری از جنگ را روایت می کند که در جنگل های فیلیپین مجنون می شود.
«یوکیو میشیما» از دیگر نویسندگان ژاپنی است که به سبب نثر نهیلیستی (پوچ گرا) و خودکشی جنجال برانگیزش معروف است. او با روش هاراکیری یا «سپّوکو» (نوعی خودکشی شرافتمندانه ی ژاپنی با روش دَریدن شکم که بیشتر در میان سامورایی های ژاپن رواج داشت) به زندگی خود پایان داد. «میشیما» نوشتن را در دوران پس از جنگ آغاز کرد و آثار او از جمله «بانو آئویی»،«حراج»، «آفتاب و فولاد» و «آوای امواج» نمونه های مهمی از ادبیات پساجنگ ژاپن هستند.
دهه ی 1960 میلادی در تاریخ ادبیات ژاپن اهمیت ویژه ای دارد، چرا که در این دهه و در سال 1968 اولین نویسنده ی ژاپنی به نام «یاسوناری کاواباتا» برنده ی «جایزه ی نوبل ادبیات» شد. از برجسته ترین آثار این نویسنده می توان به «کیوتو (پایتخت قدیم)» و «خانه خوبرویان خفته» اشاره کرد.
در دهه های 1970 و 1980 نویسندگان برجسته ی ژاپنی آثار عمیق و درخور توجهی را برای بالا بردن آگاهی سیاسی و اجتماعی خلق کردند. یکی از آن ها «کنزابورو اوئه» نویسنده ی کتاب «روزی که او خود اشکهای مرا پاک خواهد کرد» است که به سبب خلق آثار بی نظیرش موفق شد نام خود را به عنوان دومین نویسنده ی ژاپنی برنده ی «جایزه ی نوبل ادبیات» در تاریخ ادبیات ژاپن ثبت کند. اهمیت «اوئه» باعث شد «جایزه ی کنزابورو اوئه» به منظور بزرگداشت پنجاهمین سالگرد آغاز زندگی حرفه ای این نویسنده بنیان گذاشته شود.
اگر چه نویسندگان ژاپنی مدرن در آثار خود طیف وسیعی از موضوعات را پوشش می دهند، یک رویکرد خاص ژاپنی در نوشته های آن ها به چشم می خورد. این رویکرد ویژه عبارت است از تأکید بر زندگی شخصی و درونی سوژه ها که باعث می شود بخش اصلی رمان دربردارنده ی ذهنیات راوی باشد. به همین سبب، در ادبیات داستانی ژاپن، طرح داستانی و اعمال شخصیت ها در مرتبه ی دوم اهمیت قرار می گیرد و تأکید اصلی بر مسائل عاطفی است.
در دهه ی 1980 «ادبیات عامه پسند»، «ادبیات غیرداستانی» و «ادبیات کودک و نوجوان» در فضای شهری ژاپن شکوفا شد. آثار محبوب زیادی مرز میان ادبیات ناب و فاخر و رمان عامه پسند را شکستند. این داستان ها، ژانرهای گوناگونی را در بر می گیرند: از «داستان تاریخی»، «داستان عاشقانه» و «داستان علمی-تخیلی» گرفته تا «داستان معمایی»، «داستان کارآگاهی»، «داستان جنگی» و بسیاری از انواع دیگر داستان.
«مانگا» که می توان آن را معادل «کمیک بوک» یا کتاب مصور دانست، در بازار کتاب اهمیت خارق العاده ای پیدا کرده است. مانگا با تصویرهای بی نظیرش در کتابفروشی های سراسر دنیا به محبوبیت زیادی رسیده و هر موضوعی که فکرش را بکنید در آن پیدا می شود؛ از داستان های دبیرستانی که برای نوجوانان جذاب تر است تا موضوعات تاریخی و اقتصادی برای بزرگسالان. در اواخر دهه ی 1980 مانگا حدود 20 تا 30 درصد انتشارات سالانه را در بر گرفت و سود 400 میلیارد ین برای بازار کتاب به ارمغان آورد.
در دوران معاصر به منظور تجدید میثاق با سنت های ملی، بسیاری از نویسندگان ژاپن آگاهانه به گذشته روی آورده و موضوعات قدیمی، بار دیگر در ادبیات این سرزمین خود را نشان دادند. نگرش های بودیستی درباره ی اهمیت شناخت خود و گذرا بودن همه چیز، نقد اجتماعی گزنده ای به دنیادوستی و نگرش های ماتریالیستی وارد می کرد. در عصر دیجیتال، موضوعاتی چون تأکید بر نقش زنان، شخصیت ژاپن در دنیای مدرن امروزی و احساس گمگشتگی در فرهنگ پیچیده ی شهری در مرکز توجه قرار گرفتند.
10 رمان برتر ادبیات ژاپن که نباید از دست داد
ادبیات ژاپن دارای تاریخی غنی و پربار است. «داستان گِنجی» یکی از نخستین نمونه های کلاسیک داستان ژاپنی است که قدمت آن به قرن یازدهم باز می گردد. ادبیات این سرزمین غالباً تاریک اما پر از شوخ طبعی است و از فرهنگی زیبا حکایت می کند. در این جا 10 رمان بی نظیر ژاپنی را معرفی می کنیم که می توانید مطمئن باشید از خواندنشان راضی خواهید بود.
«من یک گربه هستم»
یکی از عجیب ترین رمان های ژاپنی با این جمله شروع می شود: «من یک گربه هستم. و هنوز نامی ندارم.» راوی این کتاب گربه ای است که خانه ی یک معلم مدرسه به نام «آقای اسنیز» را به عنوان محل اقامتش انتخاب کرده و زندگی صاحبش و دوستان او را روایت می کند. «ناتسومه سوسه کی» در این رمان، زندگی طبقه ی متوسط جامعه ی ژاپن در دهه ی 1920 و مشکلات روزمره ی آن ها را هدف گرفته است.
«گل ها را بچین کودکان را بکش»
ادبیات پس از جنگ ژاپن، تحت تأثیر شکست این کشور در جنگ بود. «کنزابورو اوئه» در زمان جنگ جهانی دوم در ژاپن بزرگ شد. او در رمان اولش که آن را در 23 سالگی نوشت، از نوجوان هایی می گوید که در آخرین روزهای جنگ به روستایی متروک برده شده اند. «گل ها را بچین کودکان را بکش» که معمولاً با رمان «سالار مگس ها» اثر جاودان «ویلیام گلدینگ» مقایسه می شود، سرآغاز مسیر حرفه ای «اوئه» در نوشتن بود که در سال 1994 با بردن جایزه ی نوبل به اوج خود رسید.
«منظر پریده رنگ تپه ها»
شهرت داستان های «کازوئو ایشی گورو» به سبب ابهامات، نثر زیبا و عمق عاطفی آن هاست. «منظر پریده رنگ تپه ها» که در سال 1982 منتشر شده است، اولین رمان این نویسنده و داستانی در مورد از دست دادن، خاطرات، تلفیق فرهنگ های گوناگون و تغییر و تحولات خانوادگی است. برای آشنایی بیشتر با نویسنده ی این کتاب که برنده ی «جایزه نوبل ادبیات» سال 2017 بوده است، پیشنهاد می کنیم مقاله ی «کازوئو ایشی گورو، نویسنده ای که شاهکار خلق می کند» را از دست ندهید.
«خدمتکار و پروفسور»
این داستان دلنشین نوشته ی «یوکو اوگاوا» در مورد ریاضیات، حافظه، بیس بال و روش های عجیبی است که از طریق آن ها می توانیم حتی غریبه ترین افراد را به خانواده ی خود تبدیل کنیم. خدمتکاری خانه دار و مادر پسری ده ساله برای مراقبت از یک پروفسور استخدام می شود. پروفسور، یک ریاضیدان نابغه بوده که به شرایط عجیبی دچار است. او فقط 80 دقیقه حافظه ی کوتاه مدت دارد. هر روز صبح، خدمتکار باید خود را به پروفسور معرفی کند و گرچه استاد هر 80 دقیقه یک بار او را فراموش می کند، اما آن ها رابطه ای عجیب و زیبا را می پرورند. از دیگر آثار نویسنده ی این کتاب می توان به «انتقام» و «هتل آیریس» اشاره کرد.
«حال و هوای عجیب در توکیو»
کتاب «حال و هوای عجیب در توکیو» اثر «هیرومی کاواکامی» درباره ی تغییر فصول زندگی، گذر زمان و احساسات مالیخولیایی است. این رمان، درباره ی «اِتسکیکو» کارمندی 38 ساله است که به معلم قدیمی اش بر می خورد و او را «سنسه» (به معنای معلم) صدا می کند. «سنسه» سی سال از او بزرگ تر است اما این اختلاف سنی، آن ها را از شکل گیری ارتباطی پرمعنا باز نمی دارد. اگر به آشپزی ژاپنی علاقه مندید، حتماً از این رمان خوشتان می آید.
«کافکا در کرانه»
اگر می خواهید با دنیای فوق العاده ی «هاروکی موراکامی» آشنا شوید، رمان «کافکا در کرانه» بهترین انتخاب است. «موراکامی» که یکی از مشهورترین نویسندگان ژاپن با مخاطبین بین المللی در سراسر دنیاست برای خلق این رمان، به یکی از مدعیان اصلی «جایزه ی نوبل ادبیات» درسال 2014 تبدیل شد. این رمان همه ی آن چه یک شاهکار ادبی نیاز دارد را در خود گنجانده است: گربه هایی که بیشتر از انسان ها می دانند؛ موسیقی کلاسیک و ارجاعات زیبا به فرهنگ عامه، پرسه زنی شخصیت اصلی و رفتن از لایه های سطحی واقعیت به لایه های دست نیافتنی فراواقعیت.
«هزار درنا»
«یاسوناری کاواباتا» در کتاب «هزار درنا» شاهکاری زیبا و شاعرانه خلق کرده است. داستان این رمان در ژاپن پس از جنگ می گذرد و نویسنده از والاترین نوع نمادپردازی بهره می گیرد تا داستانی عمیق را روایت کند. «کاواباتا» در این رمان از اهمیت عشق، احترام، تحسین، بخشش و انتخاب می گوید و جزئیاتی را نشان می دهد که می توانند در درک کل جهان به ما کمک کنند.
«زن در ریگ روان»
«کوبو آبه» در این کتاب در یک کلام، شاهکار خلق کرده است. «زن در ریگ روان» داستان حشره شناسی تازه کار را پی می گیرد که به دنبال کشف گونه ای سوسک منحصر به فرد است و در روستایی دورافتاده به دام می افتد. تعجبی ندارد که این رمان را «داستانی اگزیستانسیال» نامیده اند، چرا که نویسندگان مورد علاقه ی «آبه»، «فرانتس کافکا»، «فردریش نیچه» و «ادگار آلن پو» هستند.
اگر این کتاب را دوست دارید حتماً مقاله ی «زن در ریگ روان»: حکایت مخمصه ی انسان» را نیز بخوانید.
«فداکاری مظنون X»
اگر به داستان های معمایی و شرلوک هولمزی علاقه مندید، رمان «فداکاری مظنون X» مخصوص شماست. این کتاب نوشته ی «کیگو هیگاشینو» داستان مادری مجرد به نام «یاسوکو هانائوکا» را روایت می کند که در یک درگیری در آشپزخانه، شوهر سابقش را به قتل می رساند. در این جا با رمانی عمیق و تفکربرانگیز طرفیم که باعث می شود درباره ی مسائلی که دوست نداریم درباره شان حرف بزنیم، بیشتر فکر کنیم.
